پروین حسنی - دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه تهران
مهیار اسدی - گروه مجسمه سازی و نقاشی. دانشکده هنرهای تجسمی. پردیس هنرهای زیبا. دانشگاه تهران

نقش­مایه موجود ترکیبی زن-پرنده به عنوان مخلوقی افسانه ­ای در طیف وسیعی از آثار هنری دوران اسلامی قابل مشاهده است. در دوران سلجوقی، این نقش ­مایه علاوه بر نقش بستن روی سطوح گوناگون به صورت دوبعدی، در آثار برنزی و سفالین پیکرگون نیز به نمایش درآمده است. زن-پرنده اغلب به صورت تک و گاه به صورت جفت به تصویر کشیده شده و در برخی متون از آن­ها به عنوان حامیانی فرا انسانی یا دربردارنده نیروهای خوش یمنی یاد شده است. با توجه به این­که در بسیاری از پژوهش ­های معاصر در داخل و خارج از ایران، از این نقش با عنوان هارپی یاد شده، پرسش اصلی بدین شرح است که چه نسبتی میان مفهوم نقش زن-پرنده در دوران سلجوقی و نمونه های مشابه آن در تمدن ­های بین النهرین، یونان، هند و آسیای جنوب­ شرقی وجود دارد. در این راستا پژوهش با تکیه بر منابع مکتوب و با روشی توصیفی- تحلیلی به تجزیه وتحلیل کیفی داده ها می ­پردازد. چهارچوب نظری مقاله با اتکا بر تئوری بینامتنیت شکل گرفته و هدف اصلی آن تبیین نسبت میان مفهوم نقش­مایه زن-پرنده سلجوقی با پیش متن­های موجود است. نتایج نشان می ­دهد که مفاهیم نهفته در این نقش مایه، برآمده از پیش ­متن­­ های بین ­النهرینی و هندی بوده و کمتر با نمونه ­های مشابه یونانی ارتباط دارد؛ بنابراین استفاده از عنوان هارپی برای زن-پرنده سلجوقی، اشتباه به نظر می­رسد.

هنر سلجوقی, زن-پرنده, هارپی, سیرن, کینارا و کیناری