احمدعلی نامداریان - دکتری شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران
سمیه خانی - دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

با وجود گستردگی و تنوع، عمده مطالعات فرم شهری در دو دسته مورخان معماری و شهرسازی و علم ریخت شناسی قابل تقسیم است. اما این مطالعات عمدتا به توصیف و چیستی فرم شهر پرداخته و هیچ یک، تحولات و دگرگونی های شهرهای امروزی را به خوبی توضیح نمی د هد. اینکه چه عواملی موجب تغییر فرم شهر می شود نیازمند کمک گرفتن از یک دستگاه نظری تازه است. این مقاله تلاش دارد با استفاده از مطالعه اسنادی و سپس تحلیل محتوای کیفی و با انطباق بنیان های مطالعات کنونی فرم شهر با دستگاه های فلسفه علم، به دسته بندی و آسیب شناسی مطالعات فرم شهری بپردازد و سپس به کمک رهیافت واقع گرایی انتقادی، لزوم تغییر رهیافتی در مطالعات فرم شهر را ثابت کند. مطالعه اسنادی و تحلیل محتوای مطالعات پیشین، نشان می دهد مطالعات فرم شهر، آگاهانه یا ناآگاهانه، عمدتا مبتنی بر رهیافت های «پوزیتویستی» و «عقل گرایی انتقادی» است که اغلب هستی شناسی فرم شهری را به معرفت شناسی آن تقلیل می دهد. این مقاله، به منظور فراروی از مغالطه معرفتی گرایش های فرم شهر و توضیح دگرگونی شهرهای امروزی، تلاش دارد از رهیافت واقع گرایی انتقادی بهره گیرد. رهیافت پیشنهادی، با پرداختن به ساختارهای پنهان فرم شهر، به نیروها و فرایندهایی می پردازد که موجب تولید و بازتولید فرم شهر می شوند. برای توضیح دگرگونی شهرهای امروزی، مطالعات فرم باید از شناخت صرف و مغالطه معرفتی، به سمت هستی شناسی و ساختارهای پنهان فرم شهر حرکت کنند.

تحول شهرها, فرم شهر, فلسفه علم, نیروهای موثر بر تحول فرم شهر