سید مجتبی آقایی - پژوهشگر ادیان باستان

در میان مناقشه های گوناگون که درباره دین زرتشتی کرده اند، از دیرباز، موضوع توحید دارای جایگاه ویژه ای بوده است. این موضوع نه تنها دین پژوهان را به خود مشغول داشته است، بلکه همچنین زبان شناسان، تاریخ نگاران، اهل کلام و اسطوره پژوهان هم به آن بسی پرداخته اند. اما دستاورد همه کشش ها و کوشش ها ، پدیداری انبوهی از نظریه های متضاد و سردرگم کننده بوده که دامنه شان از باور به شرک مطلق تا توحید ناقص، و از ثنویت تا توحید ناب متغیر است. این امر، در جای خود، سخت شگفتی آور می نماید؛ چه، با وجود همه اختلاف های پژوهندگان، توحید در دین زرتشتی صورت یا ماهیت یک «معما» را نداشته و به خودی خود، برای یک دین آگاه زرتشتی مایه دغدغه یا دل مشغولی نمی بوده است. این معنا، از اینجا و به سادگی اثبات می گردد که دعوای توحید یا شرک در کلام زرتشتی ریشه ای درون دینی یا بنیادی ندارد؛ و آنچه در منابع زرتشتی راجع به این موضوع دیده می شود، واکنش های علمای زرتشتی در برابر باورهای مطرح در سایر ادیان یا ردیه های پیروان آنها بوده است.