شهناز شایان فر - دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا (س)، تهران، ایران

درباره متعالی بودن یا حلولی بودن «برهمن» اوپانیشادها ، تفسیرهای متفاوتی ارائه شده است. طیفی بر این باور هستند که اوپانیشادها به نوعی بازگشت از جهان به درون آدمی است و گذر از آرای مشرکانه به آرای وحدت­گرایانه در هند است. در مقابل، گروهی از همه خدایی و حلول برهمن در اوپانیشادها سخن می­گویند. همچنین، «برهمن» به روایت اوپانیشادها گاهی به اوصاف پدیده­های این جهانی متصف می­شود و زمانی متعالی از هر اسم و وصف و شناختی معرفی می­شود. پرسش نگارنده این است: پارادوکس تعالی و انکار تعالی برهمن را چگونه می­توان تبیین کرد؟  نتایج این پژوهش عبارت است از: یکم. در اوپانیشادها ما با تعالی صرف برهمن روبرو نیستیم و مدام تعالی برهمن اثبات و انکار می­شود. این پدیدهبظاهرتناقض­آمیز در اوپانیشادها را می­توان با تفکیک دو مقام ذات و فعل یا تفکیک دو ساحت باطن و ظاهر برهمن برطرف کرد؛ دوم. برهمن در مقام ذات برخوردار از همه گونه­های تعالی بجز تعالی وجودی است و در همین برهمن در مقام فعل، همه گونه­های تعالی نفی می­شود و آنچه اثبات می­شود حضور است نه حلول؛ سوم. نام­ها و ویژگی­های شایع و رایجی را که میان ما مرسوم است نمی­توان بر برهمن اطلاق کرد چون برهمن نامتناهی است و نام­ها و ویژگی­های رایج، تعین­بخش و محدود کننده است و قاعدتا برهمن باید رها و متعالی از این امور تقیدبخش باشد.

اوپانیشادها, برهمن, تعالی, تعالی وجودی, تعالی شانی, تعالی معرفتی, تعالی زبانی