فاطمه تنها - دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران
مهین حاجی زاده - استاد گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران(نویسنده مسئول)
ابوالحسن امین مقدسی - استاد گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
عبدالاحد غیبی - استاد گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران

یکی از دستاوردهای مایکل ریفاتر در زمینه درک دلالت­های زبانی و ژرف­ساخت متن، نظریه نشانه­شناسی شعر اوست. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر رویکرد نشانه­شناختی در صدد است فرآیند­های نشانه­پردازی قصیده «المتنبی» جواد الحطاب؛  شاعر معاصر عراقی را بر اساس نظریه ریفاتر در دو سطح خوانش اکتشافی و پس­کنشانه بررسی و تحلیل نموده تا به لایه­های پنهان متن، ایده محوری و رابطه بینامتنی آن با دیگر متون دست یابد. شاعر در این قصیده با بازخوانی گذشته تاریخی و اسطوری و با محکوم کردن اوضاع کنونی، فریاد انتقاد و تغییر سر می­دهد و با به­کار­گیری شخصیت­های تاریخی، دینی و اسطوری به ترسیم اوضاع کنونی عراق و ایدئولوژی­های خویش می­پردازد. در سطح نخست (اکتشافی)، مخاطب با تصویرهای رمزآلود از دوران حکومت خلفای عباسی و متنبی شاعر رو­به­رو می­شود که صرفا مجموعه­ای از اخبار متناقض و متضاد است که خواننده خلاق را اقناع نمی­کند؛ اما در خوانش سطح دو (پس­کنشانه) با بهره جستن از توانش ادبی و گذر از سطح محاکاتی به سطحی بالاتر و بررسی عناصر «غیر­دستوری» و نشانه­پردازی هر یک از آنها، به «انباشت­­ها» و «منظومه­های توصیفی» دست می­یابد که بیان­گر فضای فکری مسلط و حاکم بر قصیده است. سپس با کشف هیپوگرام به دلالت­های معنایی و ضمنی متن دست یافته و در نهایت به تحصیل ماتریس یا خاستگاه اصلی متن نائل می­گردد. تحلیل این قصیده نشان می­دهد ایده محوری متن، نقد فضای آفت­بار جامعه عراق، اعتراض و انتقاد از سیاست­های ناکارآمد حاکمان و مشروعیت­زدایی از سلطه حاکم با تکیه بر استراتژی بینامتنیت و ریشخند و ناسازواری است

نشانه شناسی, مایکل ریفاتر, جواد الحطاب, المتنبی, ماتریس