احد نژاد ابراهیمی - استاد، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران
عارف عزیزپور شوبی - دانشجوی دکتری معماری اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

گره ها یکی از پیچیده ترین الگوهای هندسی هستند که در دوران اسلامی بسیار توسعه یافتند و معماران ایرانی سهم عمده ای در توسعه آن داشتند. یکی از مسایل مهم در مطالعه گره ها روش شناسی تولید گره ها هست. بر اساس اسناد مکتوب منتشر شده از استادان سنتی این هنر چنین برداشت می شود که روش تولید گره ها در معماری ایران مبتنی بر روش فلکی بوده است. اما بررسی اسناد تاریخی نشان می دهد، روش چندضلعی ها در توسعه گره ها در معماری ایرانی نقش داشته است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و استدلالی برای شناسایی ساختار و روش شناسی های طراحی گره ها با روش جمع آوری اطلاعات به طریق کتابخانه ای و میدانی در پی پاسخ به این پرسش ها است: ۱) مستندات تاریخی نشان دهنده کاربرد فن چندضلعی برای تولید گره ها در هنر و معماری ایران کدامند؟ ۲) سیر کاربرد فن چندضلعی در توسعه گره ها در معماری ایران چگونه بوده است؟ ۳) چرا با وجود فن چندضلعی، استادان ایرانی روش ترسیم فلکی را در کتاب های خود معرفی کرده اند؟ مدارک مورد استناد در این پژوهش علاوه بر طومار برجای مانده، دربردارنده کاربرد فن چندضلعی در گره های برخی بناها نیز است. نتایج این پژوهش نشان می دهد: تاریخ توسعه گره ها وابسته به فن چندضلعی بوده است و موزاییک کاری ها در ابتدا، به صورت ساده بوده است و در ادامه، توسعه یافتند و پیچیده تر و متنوع تر شده اند. در این توسعه خود گره ها نیز به عنوان در موزاییک کاری مولد پایه به کار گرفته شده اند و در ترکیب با گره پیلی بروز یافته اند. هم چنین، با خردکردن موزاییک کاری پایه در آلت های گره اصلی، شاه گره ها به وجود آمدند که با استفاده از فن چند ضلعی گره دیگری با مقیاس کوچک تر در داخل گره اصلی نقش بسته است. به نظر می رسد کاربرد روش فلکی برای طراحی و توسعه گره ها نبوده، بلکه برای پیاده سازی گره در زمینه های مختلف بوده باشد.

هندسه و کاشی کاری, گره چینی, روش شناسی های طراحی و ترسیم, روش چند ضلعی, روش فلکی