مهدی نصیری - دانشجوی کارشناسی ارشد رشته تاریخ هنر جهان اسلام، گروه مطالعات عالی هنر، دانشکده هنرهای تجسمی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران،تهران ایران

احداث کاروانسرا در حوزهی تاریخ و تمدن ایران اسلامی سابقه ای بسیار دیرینه داشته و ساخت آنها در جادهها به منظور مقاصد نظامی ، امنیتی ، استراحت و سرپناه در ادوار مختلف از اهمیت خاصی برخوردار بوده است . کاروانسرا محلی بود که کاروانیان، تجار، نظامیان و مردم از اقوام و حتی ملل مختلف در آن چند روزی را در کنار هم زندگی می کردند. از این سو کاروانسرا محلی برای برخورد اندیشه ها و تبادلنظر و انتقال آداب و رسوم متفاوت نیز بود. در دوره ی تمدن اسلامی تحولات چشمگیری در معماری و ساختار کاروانسراها به وجود آمد و احداث این گونه بناها وارد مرحله ی جدیدی شد. در دورهی صفویه معماری کاروانسراها دگرگونشده و علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی ، نوع کوهستانی ، مدور، هشت ضلعی و کویری نیز برحسب موقعیت جغرافیایی و مکانی احدا ث شدند. کاروانسرای مرنجاب نیز یکی از کاروانسراهایی است که در عصر صفویه به دستور شاهعباس اول ساخته شد. موقعیت استراتژیک این کاروانسرا در مسیر جاده ابریشم باعث شد تا علاوه بر کاربردهای عامالمنفعه مانند ارائه خدمات به تجار و مسافران، کاربرد نظامی نیز داشته باشد و در مواقع لزوم در این کاروانسرا حدود ۵۰۰ سرباز، آماده به خدمت بودند. این پژوهش قصد دارد تا با استفاده از روش تحقیق توصیفی -تحلیلی به بررسی مبانی نظری معماری کاروانسراها در تاریخ ایران پرداخته و در این گذر با مطالعه ی موردی بر روی کاروانسرای مرنجاب به این سوال پاسخ دهد که معماری ، روند ساخت و بازسازی کاروانسرای مرنجاب در طول تاریخ و تمدن ایران اسلامی چگونه بوده است ؟. تحقیق پیش رو با استفاده از منابع کتابخانه ای و پژوهش های میدانی (مراجعه حضوری نگارنده به کاروانسرای مرنجاب) به تحصیل مطالب مورد نیاز پژوهش پرداخت و در روند تحقیق مشخص گردید که موقعیت استراتژیک کاروانسرای مرنجاب در طول تاریخ و تمدن ایران اسلامی همواره مورد توجه حاکمان و پادشاهان وقت بوده و بازسازی های مختلفی که بر روی این کاروانسرا انجامگرفته است ، در برخی موارد باعث از بین رفتن اصالت معماری این کاروانسرا شده است . معذالک با توجه به گسترش حضور مسافران و گردشگران، نیاز به حمایت های مادی ، قانونی و فنی نیز، بیشتر از همیشه در این کاروانسرا احساس می شود.

کاروانسرا، کاروانسرای مرنجاب، معماری کاروانسرا، تمدن ایران اسلامی ، کویر مرنجاب.