مرضیه هومانی راد - استادیار گروه معماری،واحد تهران شمال،دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران.

این مقاله به بررسی سیر تحول کالبدی در مساجد دوره قاجار تا معاصر، تغییرات، ابداعات و نوآوری های به وجود آمده در عناصر تشکیل دهنده می پردازد. روش تحقیق استفاده شده از نوع تاریخی و توصیفی بوده و روش جمع آوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه ای می باشد. شاخص های ارزیابی شده در سیر تغییرات مساجد شامل بررسی نسبت فضای باز، سرپوشیده و نیمه باز، سلسله مراتب دسترسی به فضای اصلی مسجد، فضاهای جنبی و الحاقی (تنوع کاربری ها در طراحی ) و چگونگی فرم داخلی و بیرونی گنبدخانه اصلی می باشد. نتایج تحقیق نشان می دهد مساجد قاجار با سعی در الگوبرداری در نقشه و فرم مساجد سنتی در مقایسه با مساجد دوره های پهلوی دوم و بعد از انقلاب اسلامی در شاخص های بررسی شده دارای کمترین تغییرات بوده و هر چه به زمان حال نزدیک تر شویم تاثیرات مدرنیسم و کارکردگرایی بر شیوه طراحی و ارائه پوسته ای از جلوه های معماری سنتی بر کالبد مدرن مساجد بیشتر مشاهده می شود. هر چند هنوز مساجدی وجود دارد که به سیاق سنتی طراحی می شوند لیکن افزایش نیازهای مورد تقاضا و افزودن فضاهای الحاقی ، محوریت عبادی برخی از مساجد را در الویت دوم قرار داده است .

سیر تحول کالبدی ، فرم، معماری مساجد قاجاریه ، معماری مساجد پهلوی دوم، معماری مساجد بعد از انقلاب اسلامی .