نیره قربانی - دانشجوی دکتری گروه علوم باغبانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
اسماعیل چمنی - نویسنده مسئول، گروه علوم باغبانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
علی اکبر شکوهیان - گروه علوم باغبانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
سیده ساناز رمضانپور - گروه بیوتکنولوژی گیاهی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران

سابقه و هدف: مطالعات گیاهان بومی به عنوان ذخایر ارزشمند و گونه های بکر در پژوهش های تنوع بسیار جذاب هستند. خانواده زنبق در صنعت گیاهان زینتی - دارویی ارزشمند بوده و دارای جایگاه ویژه ای است. زنبق مردابی غالبا در تالاب ها و مکان های بسیار مرطوب رشد کرده، از گیاهان زینتی معروف و دارای ارزش اقتصادی در صنعت عطر سازی می باشد. بررسی صفات ریخت شناسی گیاهان به عنوان پایه تنوع ژنتیکی بسیار کارا بوده و بر همین اساس در پژوهش حاضر تنوع زنبق مردابی بر پایه صفات ریخت شناسی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. مواد و روش ها: در این مطالعه، ۱۶ توده از گونه های زنبق مردابی در دو استان گیلان و مازندران از سواحل منتهی به آستارا تا جویبار به کمک مطالعات میدانی شناسایی و جمع آوری شده و همچنین بر اساس موقعیت جغرافیایی آنها در سه جمعیت گروه بندی شدند. سیزده ویژگی ریخت شناسی شامل طول، عرض و تعداد برگ، طول و قطر دمگل، طول و عرض آویز، طول و عرض خامه، طول و عرض گلبرگ، تعداد گل روی شاخه و طول شاخه گل دهنده به دقت سنجش گردیدند. جهت انجام تجزیه واریانس و مقایسه میانگین داده های صفات ریخت شناسی در قالب طرح کاملا تصادفی در سه تکرار با استفاده از نرم افزار SAS و تجزیه به مولفه های اصلی به کمک نرم افزار SPSS مورد ارزیابی قرار گرفتند. داده ها برای تولید ماتریس در نرم افزار NTedit قرار گرفتند. برای تعیین شباهت ۱۶ توده مورد مطالعه و گروه-بندی آنها از نظر ویژگی های فنوتیپی (ریخت شناسی)، تجزیه خوشه ای انجام شد. یافته ها: نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده ها نشان داد همه ی صفات ریخت شناسی زینتی زنبق مردابی (طول، عرض و تعداد برگ، طول و قطر دمگل، طول و عرض آویز، طول و عرض خامه، طول و عرض گلبرگ، تعداد گل روی شاخه و طول شاخه گل دهنده) در توده های مورد بررسی تفاوت معنی داری در سطح احتمال یک و پنج درصد نشان دادند. در تجزیه خوشه ای مشخص شد برای جمعیت های مورد بررسی از لحاظ صفات سنجش شده از بین نقاط برش بدست آمده در خوشه بندی کل جمعیت ها به چهار گروه اصلی تقسیم شدند. بدین صورت که توده های F، P، H، M، O، K، E، و G در گروه اول، توده های B، J، I، L، A و N گروه دوم، توده C گروه سوم و توده Q گروه چهار خوشه بندی شدند. نتایج بدست آمده از جدول همبستگی صفات کمی نشان می دهد که بیشترین همبستگی مثبت و معنی دار مربوط به طول آویز و عرض آویز (۶۲% r =)، عرض آویز و عرض گلبرگ (۶۸% r =) و همچنین عرض آویز و عرض خامه (۶۱% r =) وجود دارد. پارامترهای نامبرده از صفات زینتی شاخص در زنبق بوده و همبستگی های موجود نشان می دهد عواملی که سبب بهبود هریک شوند، احتمالا می تواند سبب ارتقاء صفات همبسته با آنان نیز گردد.نتیجه گیری: نتایج بدست آمده حاکی از آن است که توده های مورد بررسی از نظر صفات ریخت شناسی تنوع قابل ملاحظه ای می باشند. در مجموع صفات رویشی و زایشی مورد سنجش می توان استنباط کرد که توده رامسر پتانسیل بیشتری در حوزه مطالعات ریخت شناسی زنبق مردابی دارد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که پتانسیل ژنتیکی خوبی بین توده های زنبق مردابی در دو استان گیلان و مازندران به عنوان یکی از قطب های پراکنش زنبق مردابی در ایران وجود دارد. از این رو پژوهش گران به نژادگر در حوزه اصلاح گیاهان زینتی می توانند با شناسایی صفات و ویژگی های مورد نظر در گیاهان زینتی تجاری به جمع آوری ذخایز توارثی اهتمام ورزند.

کلمات کلیدی: اکوتیپ, تجزیه خوشه ای, ذخایر ژنتیکی, زنبق مردابی, ژئوفیت زینتی