اسماعیل قلی نژاد - Payam Noor University, Associate Professor, Department of Agriculture, Payam Noor University, Tehran, Iran
رضا درویش زاده - Plant Production and Genetics Department, Faculty of Agriculture, Urmia University
عباس ابهری - Payam Noor University, Assistant Professor, Department of Agriculture, Payam Noor University, Tehran, Iran

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: یکی از روش­هایی که در سال­های اخیر برای مقابله با کم ­آبی و تنش­های خشکی در بسیاری از گیاهان مورد استفاده قرار گرفته، استفاده از قارچ­های هم زیست ریشه­ (میکوریز) است. مطالعات بوم­شناسی و فیزیولوژیکی اثبات کرده، اغلب همزیستی میکوریزی باعث جذب بهتر آب و عناصر غذایی از خاک می­شود. به­ دلیل اهمیت دانه­ های روغنی و بویژه کنجد، مطالعه ارقام تجاری از نظر اجزای واریانس ژنتیکی، فنوتیپی و وراثت ­پذیری صفات مهم می­ باشد. کنجد به دلیل داشتن روغن زیاد (۵۲-۴۲ درصد) و کیفیت مناسب آن (کلسترول پایین و وجود برخی آنتی­ اکسیدان­ها) نقش مهمی در سلامت انسان دارد و از طرفی گیاهی متحمل به کم ­آبی و تنش خشکی است. در حال حاضر تنش خشکی مهمترین عامل در کاهش عملکرد در مناطق خشک و نیمه­ خشک می­ باشد. وراثت­ پذیری بالا برای یک صفت نشان می­دهد که بخش عمده­ای از واریانس فنوتیپی به دلیل واریانس ژنتیکی است، در حالی که در وراثت­ پذیری پایین، عوامل ژنتیکی سهم کمتری در تنوع فتوتیپی دارند. هدف از این مطالعه برآورد مولفه­ های واریانس و وراثت ­پذیری عملکرد دانه و صفات مربوطه در هشت رقم تجاری کنجد در شرایط مختلف آبیاری بود. مواد و روش­ ها: به ­منظور بررسی تنوع ژنتیکی و وراثت­ پذیری عملکرد و اجزاء عملکرد دانه در کنجد تحت شرایط مختلف، تعداد هشت رقم تجاری در در سه آزمایش جداگانه به صورت آزمایش فاکتوریل- اسپلیت پلات در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی ایستگاه ساعتلوی ارومیه در سال زراعی ۹۴-۱۳۹۵ و ۹۵-۱۳۹۶ مورد بررسی قرار گرفتند. کرت­های اصلی شامل ترکیب سه سطح مختلف آبیاری (آبیاری نرمال: آبیاری بعد از ۷۰ میلی­ متر تبخیر و تعرق گیاه یا ETc، تنش ملایم: آبیاری بعد از ۹۰ میلی­ متر ETc و تنش شدید: آبیاری بعد از ۱۱۰ میلی­ متر ETc) و سه سطح تلقیح با قارچ میکوریزا Glomus mosseae، Glomus intraradices و عدم تلقیح بودند. کرت­های فرعی در برگیرنده ارقام تجاری کنجد بود. یافته­ ها: نتایج تجزیه واریانس نشان داد تاثیر محیط، ژنوتیپ و اثر متقابل محیط × ژنوتیپ روی بیشتر صفات مورد مطالعه معنی ­دار بود. در رژیم­ های آبیاری مطلوب، تنش ملایم و شدید خشکی در شرایط تلقیح و عدم تلقیح با میکوریزا، بیشترین واریانس ژنتیکی به ­ترتیب در صفات عملکرد بیولوژیک، تعداد دانه در مترمربع و عملکرد دانه مشاهده شد. بیشترین وراثت­ پذیری در شرایط آبیاری مطلوب و بدون تلقیح با میکوریزا در صفات عملکرد دانه و تعداد دانه در کپسول؛ در شرایط آبیاری مطلوب و تلقیح با میکوریز در صفات عملکرد دانه و وزن هزار دانه؛ در شرایط تنش ملایم خشکی و بدون تلقیح با میکوریزا در صفات عملکرد دانه، وزن هزار دانه و تعداد دانه در کپسول؛ در شرایط تنش ملایم خشکی و تلقیح با میکوریزا گلوموس موسه ­آ در صفات وزن هزار دانه و تعداد دانه در کپسول؛ در شرایط تنش ملایم خشکی و تلقیح با میکوریزا گلوموس اینترادیسز در صفات عملکرد دانه، وزن هزار دانه و تعداد دانه در کپسول؛ در شرایط تنش شدید خشکی و بدون تلقیح با میکوریزا در صفات قطر ساقه و وزن هزار دانه؛ در شرایط تنش شدید خشکی و تلقیح با میکوریزا گلوموس موسه­ آ در صفات قطر ساقه، تعداد دانه در کپسول و تعداد دانه در مترمربع و در شرایط تنش شدید خشکی و تلقیح با میکوریزا گلوموس اینترادیسز در صفات قطر ساقه، تعداد دانه در مترمربع و وزن هزار دانه مشاهده شد. عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و اجزای عملکرد دانه در هر سه شرایط مختلف آبیاری، سود ژنتیکی و پیشرفت ژنتیکی بالایی داشتند. نتیجه­ گیری: از بین اجزای عملکرد دانه با توجه به اینکه وراثت­ پذیری تعداد دانه در کپسول و وزن هزار دانه در هر سه شرایط مختلف آبیاری در مقایسه با تعداد کپسول در هر بوته بیشتر است انتخاب از طریق تعداد دانه در کپسول و وزن هزار دانه به منظور افزایش عملکرد دانه کارآیی بیشتری خواهد داشت. بنابراین ارقام تجاری کنجد (داراب ۲ و داراب ۱۴) که تعداد دانه در کپسول و وزن هزار دانه بیشتری دارند را می­ توان جهت تولید ارقامی با عملکرد دانه بالا در برنامه ­های به ­نژادی بهره ­برداری نمود.

Drought stress, Genetic advance, Genetic diversity, Genetic gain, Genetic variance, Sesame, پیشرفت ژنتیکی, تنش خشکی, تنوع ژنتیکی, سود ژنتیکی, کنجد, واریانس ژنتیکی