حمیدرضا پیشوایی - کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران، دکتری معماری، دانشگاه شهید بهشتی
زهرا اهری - دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

دوره قاجاریه، به ویژه عصر ناصری، از مهم ترین مقاطع زمانی و به تعبیری سرآغاز دوران معاصر در تاریخ معماری ایران است. بااین حال، تصویر و تصور ما از سازوکار معماری در این برهه حساس مبهم و ناروشن است. به رغم اسناد و مدارک فراوان موجود درباره معمارباشی های دربار در این برهه، شناخت ما از آنها، به مثابه بخشی از مهم ترین عاملان تشکیلات معماری سلطنتی، بسیار اندک است. در مقاله حاضر، با بهره گیری از راهبرد تاریخی، تلاش می کنیم تا در برهه پنجاه ساله سلطنت ناصرالدین شاه (۱۲۶۴- ۱۳۱۳ق) احوال و آثار معمارباشی های دربار ناصری، محدوده وظایف و مسئولیت های آنها، و نیز سیر تحول و دگرگونی منصب معمارباشیگری را تحلیل و تفسیر کنیم. بررسی منابع نوشتاری حاکی از آن است که در دربار ناصری پنج معمارباشی بر سر کار بوده اند: عبدالله خان، محمدتقی خان، محمدابراهیم خان، حاجی ابوالحسن، و حسین علی خان معمارباشی. این اشخاص وظایف و مسئولیت های خرد و کلانی بر عهده داشتند، اما اصلی ترین کار آنها نظارت فنی هم زمان بر مجموعه ساخت وسازهای سلطنتی بود. فزونی یافتن این ساخت وسازها که در دهه های ۱۲۸۰- ۱۳۰۰ق منجر به شکل گرفتن نقش مباشرت، پدید آمدن منصب ریاست بنایی، و قدرت یافتن معماران طراز اول شد، چرخشی در منصب معمارباشیگری پدید آورد و باعث شد تا پس از سال ها فترت این منصب دوباره به دست معماران اهل فن بیفتد. در طی این سال ها، با پیشرفته تر شدن سازوکار معماری سلطنتی از لحاظ دیوان سالاری، نسبت منصب معمارباشیگری با دیگر مناصب و نقش ها روشن تر و دقیق تر شد. این تحولات، به تعبیری، از نشانه های تجدد در تشکیلات معماری دربار ناصری است.

معمارباشی , معمار, سازوکار معماری, معماری قاجاریان, معماری سلطنتی