فاطمه سپهوند - گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
کریم نادری مهدیی - گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
سعید غلامرضایی - گروه اقتصاد و توسعه روستایی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران
مسعود بیژنی - گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

سابقه و هدف: در کشور ایران از حدود ۵/۸۸ میلیارد مترمکعب آب استحصال شده از منابع سطحی و زیرزمینی، حدود ۸۳ میلیارد مترمکعب یعنی ۵/۹۳ درصد به بخش کشاورزی اختصاص می یابد و کشاورزی بزرگ ترین مصرف کننده آب است. مصرف رو به افزایش منابع آب سطحی و زیرزمینی، معلول افزایش جمعیت، افزایش سطح زیر کشت و تولیدات کشاورزی هست که به تبع آن سبب کاهش دسترسی به منابع آب و افت سطح ایستابی و تخلیه آبخوان ها شده است. آمارها نشان می دهند که مصرف رو به افزایش این منابع استراتژیک، سبب تهدید کمیت و کیفیت این منابع شده است به ­طوری ­که هم ­اکنون تعداد زیادی از دشت­ های کشور در شرایط بحرانی قرار دارند. دشت رومشکان، یکی از دشت های واقع در حوضه کرخه هست که در طی چند دهه اخیر با کاهش قابل توجه از منابع مواجه شده است (دشت رومشکان یک دشت ممنوعه است) و این تحقیق قصد دارد به تدوین راهبردهایی در راستای مدیریت پایدار منابع آب این دشت بپردازد. مواد و روش ها: پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کاربردی و توصیفی (غیر آزمایشگاهی) می باشد که با استفاده از تکنیک دلفی فازی به بررسی راهبردهای مدیریت پایدار دشت رومشکان پرداخته است. حجم نمونه این تحقیق ۲۸ نفر از اساتید، کارشناسان، مسئولین و کشاورزان آگاه به موضوع در شهرستان های خرم آباد و رومشکان بودند که با به کارگیری روش نمونه گیری هدفمند گلوله برفی انتخاب شدند. در این تحقیق برای توصیف دشت رومشکان داده های ثانویه مورد نیاز از سازمان های مرتبط اخذ شد. همچنین داده های مرتبط به کاهش منابع آب این دشت در طی ۳ دهه اخیر نیز مورد بررسی قرار گرفت. نتایج و بحث: در این تحقیق مشخص شد که با وجود بحرانی بودن شرایط کنونی و ممنوعه بودن دشت رومشکان، معیشت جوامع روستایی و بهره برداران عمدتا وابسته به بخش کشاورزی بوده و همچنان کشت محصولات آب­دوست در سطح گسترده وجود دارد. از سویی دیگر ساختار عرضه و بهره برداری از منابع آب به صورت سنتی می باشد و اراضی کشاورزی این دشت فاقد سیستم نوین آبیاری هستند. اولویت راهبردها "توسعه اشتغال پایدار روستایی با تاکید بر متنوع سازی اقتصاد جوامع روستایی" بوده است تا از فشار بر منابع کاسته شود و این امر نیز قطعا مستلزم"توسعه انسانی کنشگران مرتبط با آب و توانمندسازی جوامع روستایی" خواهد بود. از سویی دیگر، "توسعه فناوری های متناسب و کم آب بر در منطقه" نیز می تواند به اصلاح ساختار سنتی عرضه و مصرف این منابع کمک شایانی داشته باشد. همچنین"بازنگری در حکمرانی آب با تاکید بر شاخصه های حکمرانی خوب" توجه به بعد سیاست گذاری را نشان می دهد که تصمیم گیری در سطح کلان تر را می طلبد. نتیجه گیری: نتایج این تحقیق نشان داد که مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی در این دشت صرفا با تکیه بر بعد فناورانه محقق نخواهد شد و علاوه بر بعد مذکور، ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاست گذاری و زیست­محیطی باید مورد توجه قرار گیرند. این بدین معناست که اکنون که شرایط دشت بحرانی می باشد و سفره های زیرزمینی قادر به تامین آب برای تولیدات بخش کشاورزی نیستند، لذا باید به موازات اصلاح ساختار مصرف آب و نیز حفاظت از این منابع، با اشتغال های غیر زراعی و متنوع سازی اشتغال جوامع روستایی، از فشار بر این منابع کاست. زیرا اگر معاش جوامع روستایی به تنهایی بر بخش کشاورزی استوار باشد، همچنان باید شاهد برداشت های نامحدود و آسیب های وارد شده بر منابع آب باشیم.

مدیریت پایدار, حوضه آبریز, جوامع روستایی, دشت ممنوعه