مهدی شهابی - استادیار گروه حقوق دانشگاه اصفهان

اندیشه ی عدالت طبیعی تغییر پذیر یا با محتوای متغیر حکایت از تعامل متافیزیک و واقعیت و نشان از عبور از اندیشه ی حقوق طبیعی کسانی چون کانت و لاک دارد و در حقوق غرب متاثر از رویکردهای جامعه شناختی و به طور کلی اندیشه های واقع گرایانه شکل گرفته است. دیدگاه های جامعه شناختی به حقوق میانه ای با حقوق طبیعی و اندیشه ی عدالت طبیعی ندارند. با این حال، در تعدیل حقوق طبیعی کانتی که محتوایی مطلق و تغییرناپذیر دارد، سوق به سمت حقوق طبیعی و عدالت طبیعی متغیر موثر بوده اند. در حقوق اسلامی، اصل عدالت طبیعی و محتوای آن، یعنی قوانین طبیعی و حقوق طبیعی، حتی با همان ماهیت متافیزیکی محض، محل مناقشه است و پذیرش آن به منزله ی معیار سنجش اعتبار اراده ی تشریعی محل تردید است؛ چراکه معنایی جز ارتقای جایگاه عقل از منبع قاعده ی حقوقی به مبنای قاعده ی حقوقی نداشته، می تواند نوعی کثرت گرایی حقوقی در مبنای الزام آوری قاعده ی حقوقی و تعارض بین مبناهای الزام آوری را نتیجه دهد. با این حال، به نظر می رسد نظریه ی اعتباریات علامه طباطبایی که استاد مطهری به نتایج عملی آن با تردید می نگرد، همسو با اندیشه ی عدالت طبیعی متغیر است؛ عدالتی که می تواند روند و مکانیسم های انعطاف پذیر ایجاد قاعده ی حقوقی و به طور کلی نظام حقوقی را نتیجه دهد.

۱- عدالت طبیعی تغییرپذیر, ۲- قانون طبیعی, ۳- اعتبار حقوقی, ۴- مطهری, ۵- علامه طباطبایی