نفیسه ایرانی - استادیار زبان و ادب فارسی، دانشگاه فرهنگیان همدان

برای آگاهی از مفهوم اصطلاحات دیوانی، مطمئنترین راه مراجعه به منابع تخصصی در تعریف نگاری لغات و اصطلاحات دانش استیفا است. یکی از این منابع، اسناد و متون تاریخی مربوط به هر دوره است که دیوانیان به نگارش آنها پرداخته اند. نمونه هایی مانند: تاریخ بیهقی، فارسنامه ابنبلخی، تاریخ بیهق و راحه الصدور و آیه السرور. این آثار علاوه بر این که دربردارنده اصطلاحات، خطابها، لغات و عناوین دقیق دیوانی است، از منابع بسیار مهم در کشف برخی حقایق تاریخی، جریانهای سیاسی و اجتماعی، شخصیتهای سیاسی، درباریان، مردم و بافت اجتماعی جوامع قدیم هستند. در این پژوهش ابتدا با روش کتابخانه ای به تحلیل و وجوه اهمیت متون تاریخی در تعریف اصطلاحات استیفا پرداخته شده، سپس با توجه به شواهدی از تاریخ بیهقی به یکی از کاربردهای خاص اصطلاح برات در تاریخ بیهقی اشاره شدهاست که نشان میدهد برخلاف عقیده برخی صاحبنظران، برات با معنایی که در سده چهارم ق. نیز رایج بوده، در دوره غزنوی نیز به کار رفته و این معنا، نه تنها خاص »دوره غزنوی و سلجوقی« نیست؛ بلکه در دوره مغول و تیموری و تا دوره قاجار نیز رایج بوده و در منابع تاریخی معتبر دارای شاهد است.

اصطلاحات استیفا، تاریخ بیهقی، برات، اصطلاح دیوانی.