حسن احمدی - استاد دانشگاه تهران و عضو پیوسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران

منطقه­ های خشک و بیابانی ایران از سه واحد زمین ریخت شناسی تشکیل شده است: کوه، دشت­ سر و چاله یا پلایا. پایین­ترین سطح زهکشی حوضه ­های آبخیز داخلی که به پست­ ترین نقطه بیابان منتهی می شود و از لایه ­های افقی با نهشته­ های ریزدانه پوشیده شده است. این بخش از منطقه ­های بیابانی چاله یا پلایا نامیده می شود. در ایران بیش از ۶۰ چاله شناخته شده است. همزمان با آخرین فاز کوهزایی پاسادنین (دوران سوم) و بالا آمدن توده های کوهستانی فلات ایران برای تعادل، قسمتی از پوسته زمین فرونشست ه­است و چاله ­هایی در محدوده ایران مرکزی ایجاد شد. همچنین توسعه این پلایاها منطبق بر مسیر گسل­ های اصلی می باشد. همچنین بعد از عملکرد ساختار زمین ­ساخت با تاثیر عامل های خارجی در دوره کواترنری تغییرهایی شدید در تحول ناهمواری­ های موجود در سطح پلای ­ها رخ داد. هم اکنون برخی پلایاها به عنوان تالاب­ های داخلی شناخته می شوند مانند تشک، مهارلو، گاوخونی. در واقع به دلیل بیلان مثبت آب در برخی از آن­ ها پیکره آبی مشاهده می شوند و تعدادی دیگر به دلیل کمبود آب در آخرهای دوران سوم خشک یا به مانداب (مانند چاله طبس) تبدیل شده اند. در جنوب البرز بزرگترین چاله داخلی از قزوین تا خراسان گسترش یافته است به ­طوری که در فاصله منطقه کوهستانی خراسان، چاله ها موازی سطح­ های محوری چین خوردگی ها به وجود آمده اند. بالا آمدن رشته کوه ­ها پیدایش چاله ها را به دنبال داشته است. فرونشستی بلوک لوت، خشک ترین و گودترین و پست ترین بیابان­ های جهان را تشکیل داده است که می­توان گفت که ناشناخته ترین و مخوف ترین سرزمین در ایران و شاید در جهان باشد.

ارگ, پلایا, تلماسه گیاهی, زمین ریخت شناسی, یاردانگ