شناسایی راهکارهای مناسب جهت مدیریت مصرف آب های سطحی استان آذربایجان غربی در بخش کشاورزی با استفاده از مدل سازی پویایی سیستم

زمینه و هدف: سهم بخش کشاورزی استان آذربایجان غربی در برداشت آب های سطحی ۲/۹۱ درصد است. بهره برداری بی رویه از منابع آب، خشکی و نابودی اراضی کشاورزی در مقابل وابستگی کار و معیشت ۲/۱ میلیون نفری جمعیت استان به بخش کشاورزی، همچنین اتخاذ برنامه های بلندمدت توسعه ای، بحران آب بخش کشاورزی را تشدید کرده است بنابراین توجه به مدیریت بر مصارف آب های سطحی نیز یک امر الزامی است. این پژوهش به بررسی تاثیر سناریوهای زراعی، اقتصادی، سیاست گذاری، اقلیمی، اجتماعی- فرهنگی و سناریوهای آموزشی جهت مدیریت بر مصارف و موجودی آب های سطحی پرداخته است. روش پژوهش: تحقیق حاضر از نوع پژوهش های کاربردی است که با استفاده از رویکرد سیستم دینامیک جهت دستیابی به مدیریت پایدار منابع آب در استان آذربایجان غربی انجام گرفته است. ابتدا داده های آماری سال های گذشته (۱۳۹۷-۱۳۷۰) با استفاده از نرم افزارهای Excel و SPSS وارد سیستم شد. سپس مدل سیستم دینامیکی در محیط نرم افزارVENSIM  توسعه یافته است. برای اطمینان از کارایی مدل، آزمون صحت سنجی مدل انجام شده است پس از اطمینان از کارایی مدل در ارزیابی سیاست ها، سناریوهای رشد جمعیت با نرخ های باروری متفاوت، PS۱ )با نرخ فرزندآوری ۱۱/۲ فرزند(، PS۲ (با نرخ فرزندآوری ۹۵/۱ فرزند)، PS۳ (با نرخ فرزندآوری ۵/۱ فرزند) و PS۴ (با نرخ فرزندآوری ۶/۲ فرزند) و سناریوهای اقلیمی با احتمال کاهش ۲۰٪ بارش سالانه، ادامه روند کنونی بارش و بهبود ۲۰٪ بارندگی سالانه به مدل معرفی شد همچنین سناریوهای سرمایه گذاری جهت بهبود ۵/۰ درصد راندمان آبیاری سالانه و سناریوی زراعی از جمله الگوی کشت کم مصرف به مدل معرفی شدند همچنین اثرات سناریوهای مشارکتی و آموزشی تا افق ۱۴۳۰ شبیه سازی شده است.نتایج: یافته های نشان داده شده در آزمون صحت سنجی همبستگی زیادی بین مقادیر شبیه سازی شده و مقادیر مشاهده شده آب های سطحی وجود دارد یعنی مدل در ارزیابی سیاست ها کارایی دارد.  با ادامه روند کنونی بارندگی موجودی آب های سطحی ۷۶/۳ درصد طی دوره شبیه سازی (۱۳۹۷-۱۴۳۰) کاهش می یابد در صورتی که خشکسالی ها با کاهش ۲۰٪ بارندگی  سالانه تشدید شود، به دلیل تاثیر مستقیم بارش ها بر روانآب های سطحی، موجودی آب های سطحی، ۵۴/۲۰ درصد کاهش می یابد. بیشترین کاهش در مقادیر آب های سطحی مربوط به سناریوی کاهش بارندگی (۲۰٪-) توام با سناریوی افزایش نرخ باروری (ps۴) است که سبب شده موجودی آب های سطحی ۱۵/۴۶ درصد کاهش یابد. افزایش جمعیت، کل آب مصرفی و حتی تقاضای آب کشاورزی را تا ۲۷ درصد در افق ۱۴۳۰ افزایش داده است. با به کارگیری هم زمان سناریوهای الگوی کشت کم مصرف، سرمایه گذاری جهت بهبود راندمان آبیاری، فعالیت های مشارکتی و برنامه های آموزشی جهت بهبود مدیریت آب، مصارف آب ۲۰/۲۹ درصد و تقاضای آب کشاورزی از آب های سطحی نیز ۳۷/۳۱ درصد کاهش یافته است در این شرایط موجودی آب های سطحی نیز ۱۲/۹ درصد تا افق ۱۴۳۰ بهبود خواهد یافت. نتایج: نتایج نشان داد لازم است بازنگری هایی در سناریوهای جمعیتی در سطح ملی صورت گیرد همچنین، سناریوی زراعی رعایت الگوی کشت کم مصرف با کاهش نیاز آبی در هکتار بهترین سناریو شناخته شده است و به کارگیری آن موجودی آب سطحی را ۴۵/۲ برابر افزایش داده است.

کلیدواژه ها:

مدیریت منابع آب ، سناریوهای اقتصادی- سیاست گذاری ، سناریوهای اقلیمی ، استان آذربایجان غربی