علیرضا کوچکزایی - دانشجوی کارشناسی ارشد مرمت اشیاء فرهنگی و تاریخی، دانشکده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان

قلعه­کوه قاین از جمله محوطه­های تاریخی غنی مربوط به عصر سلجوقی در استان خراسان جنوبی است، که در جریان آواربرداری سال ۱۳۸۵، تعدادی شی چرمی منحصر به­ فرد از نظر قدمت و فن ساخت یافت ­شد؛ و در بین آن­ها دو نمونه دارای نقش تزئینی شمسه مانند بودند. با توجه به ساختار آسیب­پذیر چرم، معمولا این آثار به ­ندرت در شرایط تدفین باقی می­مانند. از این ­رو، بررسی تطبیقی این نقش­ها در درک بهتر قدمت این آثار، مفاهیم و پیشینه­ی نقوش آن­ها اهمیت دارد. این نوشتار توصیفی، تحلیلی و تطبیقی بر آن است تا جهت انتساب این آثار به هنر سلجوقی، میان نقش­مایه­های تزئینی آثار چرمی قلعه­کوه و سایر آثار هنری سلجوقیان، ارتباط و شباهت­هایی منطقی بیابد. همچنین به تاثیر­پذیری این نقوش از هنر دوره­ی سامانی و نیز تاثیرگذاری بر هنر ایلخانیان و نقش شمسه در تزئین گلیم­های امروزین قاین پرداخته­ است. بر اساس نتایج حاصل، نقوش شمسه به­ کار رفته در این آثار که دارای مفاهیم عرفانی و دینی است و نمادی از نور و روشنایی در هنر اسلامی است؛ از نقش­های رایج در هنر عصر سلجوقی بوده که با تغییراتی، تداوم نقش­های هنر سامانیان است و در دوره­ی ایلخانیان نیز در شکل­های گوناگون با تغییراتی، مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین، شمسه­هایی که امروزه در گلیم­های قاین دیده می­شود، ریشه در باور، فرهنگ و هنر پیشین این منطقه دارد، و تاثیرپذیری از نقش تزئینی چرم­ها، در آن­ها قابل مشاهده است.

نقوش تزئینی, شمسه, چرم های قلعه کوه قاین, سامانیان, سلجوقیان, ایلخانیان, گلیم قاین