علی صارمی راد - Plant breeding, Department of Agronomy and Plant Breeding, Young Researchers and Elite Club, Karaj Branch, Islamic Azad University, Karaj, Iran
محمدرضا بی همتا - Department of Agronomy and Plant Breeding, Faculty of Agriculture, University of Tehran, Karaj, Iran
علی ملیحی پور - Cereal Research Department, Seed and Plant Improvement Institute (SPII), AREEO, Karaj, Alborz, Iran
خداداد مصطفوی - Department of Agronomy and Plant Breeding, Karaj Branch, Islamic Azad University, Karaj, Iran
هادی علی پور - Department of Plant Production and Genetics, Faculty of Agriculture and Natural Resources, Urmia University, Urmia, Iran

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: گندم در تغذیه جامعه بشری به ویژه در کشورهای جهان سوم دارای اهمیت ویژه ای است. زنگ ساقه یا زنگ سیاه شایع ترین، گسترده ترین و ویرانگرترین بیماری مزارع گندم در ایران و سراسر جهان به شمار می رود. دامنه خسارت این بیماری با توجه به شدت آن می تواند از کاهش عملکرد تا نابودی کامل مزارع متغیر باشد. توسعه ژنوتیپ های دارای ژن مقاومت به بیماری زنگ سیاه یکی از راهکارهای مهم برای مقابله با این بیماری مخرب محسوب می شود. شناسایی منابع مقاومت و وارد نمودن آن ها در برنامه های به نژادی موجب تولید ژنوتیپ های مقاوم می گردد. مواد و روش ها: تعداد ۸۹ رقم تجاری گندم نان به همراه شاهد حساس موراکو با هدف شناسایی ارقام مقاوم به زنگ سیاه در مرحله گیاهچه ای نسبت به شش نژاد قارچ عامل بیماری در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با دو تکرار تحت مطالعه قرار گرفت. کلیه مراحل ارزیابی گیاهچه ای در گلخانه های تحقیقاتی واحد پاتولوژی بخش تحقیقات غلات موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر کرج طی سال ۱۳۹۸ انجام شد. در مدل گرافیکی GGE biplot هر یک از نژاد های بیماری (PKTTF، PKSTC، PKSTF، PTRTF، TTTTF و PTTTF) به عنوان یک محیط تلقی گردیدند و تجزیه گرافیکی بر اساس مقادیر منفرد پاسخ ارقام نسبت به نژادها انجام شد. یافته ها: نژادهای PKTTF، PKSTC، PKSTF، PTRTF و TTTTF بیشترین میزان همبستگی را روی نمودار داشتند، به همین دلیل یک گروه بزرگ را به وجود آوردند؛ ارقام پیشتاز، سیوند، عدل، پیشگام، نیک نژاد و الوند در برابر نژادهای این گروه دارای واکنش مقاومت بالایی بودند. نژاد PTTTF به تنهایی گروه دوم را تشکیل داد و ارقام هامون، مرودشت، زرین، گهر، داراب ۲ و سبلان در برابر این نژاد از واکنش مقاومت بالایی برخوردار بودند. نمودار بای پلات رتبه بندی ارقام بر اساس میانگین تیپ آلودگی و پایداری حاکی از این بود که ارقام پیشتاز و عدل دارای واکنش مقاومت پایدار نسبت به هر شش نژاد بیماری می باشند، نتایج این نمودار توسط نمودار رتبه بندی ارقام از نظر مقاومت بر طبق رقم ایده آل فرضی نیز تایید شد. رتبه بندی شدت بیماری زایی نژادهای تحت بررسی بر اساس نژاد فرضی، موید بیماری زایی بالای نژاد PTTTF بر روی ارقام تحت مطالعه بود. ترتیب بیماری زایی سایر نژادها از بیشترین به کم ترین عبارت از PKTTF، TTTTF، PTRTF، PKSTF و PKSTC بود. نتیجه گیری: روش چندمتغیره گرافیکی GGE بای پلات در بررسی مقاومت ارقام تجاری گندم موثر بود و اطلاعات ارزشمندی را در خصوص شناسایی ارقام برخوردار از ژن های مقاومت به بیماری زنگ سیاه ارائه کرد که با وارد نمودن این ارقام به برنامه های به نژادی، می توان گام موثری در جهت توسعه ارقام حائز مقاومت در برابر این بیماری طی نمود و به مقابله ژنتیکی با آن پرداخت.

Pathogenicity and Wheat, Stem rust, Resistance, Susceptibility, بیماری زایی و گندم, حساسیت, زنگ سیاه, مقاومت