بررسی وضعیت ساختار- هیدرومورفولوژی رودخانه تجن براساس روش طبقه بندی کیفیت ساختاری رودخانه آلمان (LAWA-OS)

مقدمه و هدف: در سراسر جهان، آب­های سطحی به ­طور چشم­گیر در مقابل اثرات فعالیت­های مختلف انسانی آسیب ­پذیر بوده، به­ طوری­که سیستم پایدار رودخانه ­ها و زیستگاه جانوری و گیاهی به خطر افتاده و مواردی چون کاربری اراضی و وضعیت کیفی آب تغییر کرده­است. خصوصیات ساختاری-هیدرومورفولوژی از اهمیت فراوانی در وضعیت اکولوژیکی رودخانه­ ها برخوردار بوده، به ­طوری­که بررسی وضعیت آن­ها به­ عنوان یکی از مولفه­ های اساسی در مدیریت پایدار حوزه رودخانه و باز زنده ­سازی شرایط رودخانه به شمار می­رود. در اروپا هم­زمان با معرفی دستورالعمل چارچوب آب، وضعیت آب­های سطحی بسیار مورد توجه قرار گرفته و نیاز ضروری به یک سیستم پایش دقیق، به ­عنوان گام اولیه در جهت رسیدن به حداقل وضعیت اکولوژیکی خوب، مطرح گردید. مرور پژوهش­ها نشان­ دهنده تمرکز مطالعات روی وضعیت مورفولوژی رودخانه­ ها در ایران بوده، لیکن ارزیابی وضعیت هیدرومورفولوژی رودخانه­ ها چندان مورد بررسی قرار نگرفته ­است. از این­رو، در مقاله حاضر به بررسی وضعیت ساختار- هیدرومورفولوژی ۱۲ کیلومتر از رودخانه تجن با استفاده از روش طبقه ­بندی کیفیت ساختاری رودخانه آلمان پرداخته شد. مواد و روش­ها: تمرکز اصلی روش طبقه ­بندی کیفیت ساختاری رودخانه، شناسایی فشارهای مورفولوژی ناشی از مداخلات انسانی، به­ منظور تعیین اقدامات مناسب برای برقراری مجدد شرایط طبیعی و تقریبا طبیعی در چارچوب سیستم ارزیابی و نظارت است. این روش به طبقه بندی شرایط کنونی ساختار- هیدرومورفولوژی رودخانه مبتنی بر یک سیستم امتیازدهی در چهار مرحله جمع ­آوری داده، تعیین بازه و سنجش از راه دور، بازدید میدانی و ارزیابی شرایط بر اساس امتیازدهی به ۲۵ پارامتر منفرد می­پردازد. لذا، رودخانه به بازه ­های ۱۰۰ متری تقسیم و در دو مرحله سنجش از راه دور با استفاده از نقشه ­های توپوگرافی، خاک، پوشش گیاهی و کاربری اراضی حوزه، مدل رقومی ارتفاعی منطقه، تصویر ماهواره­ای سال ۱۳۹۸ متعلق به لندست ۸ و بازدید میدانی از فروردین تا خرداد ماه ۱۳۹۸ با توجه به پارامترهای منفرد روش فوق ارزیابی شد. یافته ها: نتایج ارزیابی نشان داد که ۴۴ درصد بازه­ ها، در طبقه کیفی ۴-آشکارا تغییر یافته قرار داشته­ است. درحالی­که، بازه­ای بدون تغییرات (کاملا طبیعی) مشاهده نشده، اما ۴ درصد از بازه­ها کاملا تغییر یافته­ ارزیابی شد. به علاوه، درصد توزیع هر طبقه کیفیت ساختاری پارامترهای منفرد و اصلی محاسبه و نتایج نشان داد که پوشش کناره رودخانه در محدوده مورد مطالعه در مقایسه با دیگر پارامترها وضعیت مناسبی ندارد. به ­منظور بررسی دقیق­تر، درصد فراوانی طبقه ­های کیفیت ساختاری برای به ­طور مجزا در سه زیر منطقه قبل از شهر ساری (BS)، محدوده شهر ساری (SS) و بعد از شهر ساری (AS) نیز بررسی و نشان داد که وضعیت بخش شهری رودخانه تجن به وضوح تا کاملا تغییریافته که در اثر ایجاد تغییراتی مانند تغییر بستر و عرض کانال منجر به تغییر مواد بستر، ایجاد حفاظت از کناره بتنی در بیش از دو کیلومتر از رودخانه و احداث سازه­ هایی مانند سد لاستیکی و کف­بند بدون درنظر گرفتن پلکان ماهی به ­خصوص در محدوده پارک ملل می­ باشد. نتیجه گیری: در روش طبقه ­بندی کیفیت ساختاری رودخانه آلمان، شرایط جغرافیایی بر روی واحدهای چشم انداز و تیپ رودخانه­ های تعریف شده، فرم دره رودخانه، مواد بستر و پوشش گیاهی تاثیرگذار بوده که تاحدود زیادی با شرایط جغرافیایی شمال ایران و به­ خصوص رودخانه تجن (دارای سه واحد چشم انداز کوهستانی، دشت و ساحلی) مطابقت دارد. هم­چنین، درصد توزیع هر طبقه کیفیت ساختاری دو پارامتر منفرد ۵-۲ پوشش کناره رودخانه با ۴۹% و ۵-۳ پوشش کناره ویژه با ۶۷%، سهم بالایی از طبقه ۷-کاملا تغییر یافته را به­خود اختصاص داده­ که نقش پارامترهای تنزل­ دهنده برای رودخانه تجن در بازه مورد مطالعه را داشته که به­ عنوان هدف اولیه در برنامه­ ریزی­ اقدامات باز زنده ­سازی رودخانه تجن شناسایی گردید.

کلیدواژه ها:

Hydromorphology ، Restoration ، River engineering ، Structural classification ، WFD ، باز زنده سازی ، طبقه بندی ساختار ، هیدرومورفولوژی ، مهندسی رودخانه ، WFD