سخن سردبیر- کتابخانه های آموزشگاهی مجازی

کرونا و آسیب های غم افزای آن بر کسی پوشیده نیست. اینکه این بلای خانمان برانداز یا میهمان ناخوانده چگونه بر سر ما آوار شد خود داستانی بس مفصل و غم انگیز است، و اینکه آیا بشرساخته یا بلای آسمانی است باز جای بحث دارد و اینجا جای بحث آن نیست. اما هر بلایی ضمن داشتن خسارات دارای فوایدی نیز هست. به زبان مدیریتی، تهدیدها فرصت هایی هم به همراه دارند که باید از آن ها نهایت استفاده را کرد. زندگی کردن در شرایط سخت انسان را مقاوم و پایدار می کند و او را به فکر چاره می اندازد و راه هایی را پیش پای او می گذارد تا بتواند از امکانات موجود حداکثر استفاده را بکند. فرصت های ناشی از این بیماری کم نیست که باید در جای خود به آن پرداخت. یکی از فواید آن این است که ما نحوه دیگر زندگی کردن را یاد گرفتیم یا باید یاد بگیریم. البته، بعضی ها خود به استقبال رفتند و بعضی دیگر با اکراه آن را پذیرفتند و عده ای را باید با زور با این نحوه زندگی آشنا کرد. کرونا به ما آموخت که می توان با هزینه کمتر همان فعالیت های فرهنگی را با دورکاری انجام داد، به شرط اینکه زیرساخت ها فراهم باشند و مسئولان امر نسبت به این قضیه احساس مسئولیت کنند. کرونا آموخت می شود والدین را با بچه ها سر یک کلاس درس نشاند تا پابه پای هم به تعلم بپردازند. کرونا آموخت که می توان از فناوری ارتباطی حد اکثر استفاده را برد، و به جای محتواهای نامناسب آن را با دانش رسمی و بومی پر کرد و نسبت به ضررهای آن هم واقف شد. کرونا استاد و معلم را موظف کرد تا در زمان مشخص مطالب خود را بدون حاشیه ارائه کنند. کرونا محیطی رقابتی به وجود آورد تا سازمان ها برای ایفای نقش و وظیفه خود هرچه بهتر و بیشتر از امکانات برخط استفاده کنند و بسته به نیاز مردم، خود را با شرایط وفق دهند. کرونا شرایط و وضعیتی را به وجود آورد که در آن اگر کسانی اهمال کنند حذف می شوند و دیگر نمی توانند به حیات خود ادامه دهند. با کرونا آموزش های تلویزیونی به سرعت فعال شدند و اگرچه در مناطق محروم نمی توان زیاد  از آن بهره برد اما در اغلب نقاط کشور دانش آموزان از آن استفاده می کنند. در این بین، کتابخانه ها هم باید کارهایی را انجام می دادند یا انجام داده اند یا در دست انجام دارند. در اینکه آیا تاخیری صورت گرفته یا تقاضایی از جایی دریافت نشده است، یا خود مسئولان به اندازه کافی به فکر این مطلب بوده اند، اگر پاسخ مثبت است، باید اطلاع رسانی کنند. من در سرمقاله یکی از شماره های این مجله در سال ۱۳۹۶ با عنوان «لزوم بازنگری در راهبرد کتابخانه های عمومی» به دوازده مورد اشاره کرده ام که اگر کتابخانه های عمومی بخواهند بمانند باید خود را با شرایط محیطی در هر زمان وفق دهند. در آنجا گفته ام که کتابخانه ها در شش مورد (شامل قانون و مسائل قانونی؛ مجموعه؛ مخاطبان و شیوه جذب؛ ساختمان، معماری، مکان یابی و دسترس پذیری؛ کارکنان و افزایش سطح مهارت؛ و پذیرش هنر در ارائه خدمات) باید فعال شوند و نهاد کتابخانه عمومی یا هر سازمان مشابه هم در شش مورد (شامل تربیت یا استخدام دائمی یا موقت کتابدار پژوهنده، کتابدارکارآفرین، کتابدار قصه گو، کتابدار هنرمند، کتابدار مشاور، و کتابدار فنی) خود را تجهیز کند. در هر حال، همچنان که دیویی، که شاید به تعبیری بتوان او را در غرب پدر کتابداری جدید دانست، گفته است که اگر کتابداران همچنان بخواهند به روش های سنتی خود عمل کنند، یعنی به جای ورود به متون و تحلیل آن ها برای خدمت بیشتر به متقاضیان فقط به داد و گرفت کتاب بپردازند و به تعبیر وی فقط دروازه بانان دانش باشند و نه همکاران دانشمندان و محققان، در جهان پراطلاع کنونی منزوی خواهند شد و لذا تردینیک معتقد است باید به فکر تغییر روش و منش باشند؛ به این معنا که ضمن توجه به سنت باید به آینده توجه کرده و نیازهای آتی مردم را قبل از آنکه آن ها تقاضا کنند تدارک ببینند (تردینیک، ۱۳۹۵). اگر برون نگری و خدمات فرامکانی در کتابخانه ها اجرا شده بود، الان کار بسی ساده تر بود. اکنون دیگر باید کتابخانه را از اتکا به مکان خارج کرد. مکان باید نقطه کانونی و پایگاهی برای خدمت رسانی باشد. خدمات باید برونی یا برون سپاری شود. شبکه آموزش دانش آموزی (شاد) و مدرسه تلویزیونی ایران برنامه های نسبتا موفقی است که پس از هجمه کرونا به وجود آمدند یا تقویت شدند و همچنان دارد به پیش می روند. آن ها دارند آن چنان برنامه ریزی می کنند تا در زمان خلاصی از این آفت خانمان سوز به عنوان بدیلی برای آموزش همچنان به کار خود ادامه دهند. سوالی که در اینجا مطرح است این است که در کنار فعالیت شاد و مدرسه تلویزیونی ایران توسط صداوسیما و از طریق اینترنت آیا کتابخانه ها می توانند و باید به خدمات جانبی خود برای تغذیه مطالعاتی دانش آموزان تحول بخشند؟ آیا اکنون که قریب یک سال از شیوع کرونا می گذرد آن ها در این زمینه به طور فعال وارد معرکه شده و برای آن برنامه داشته اند؟ به نظر می رسد آنچه در کنار برنامه شاد و مدرسه تلویزیونی ایران می توان انجام داد بسیار است که کتابخانه ها با توجه به رسالت خود باید برای آن طرح و برنامه داشته باشند و با تفاهم، مشاوره و همکاری با آموزش وپرورش به کار مشغول شوند. کتابخانه های عمومی شهرداری و کانون پرورش کودکان هم می توانند در کنار نهاد کتابخانه های عمومی در این زمینه نقشی مهم ایفا کنند. یکی از ضرورت هایی که اکنون نهاد کتابخانه باید به آن بپردازد ساخت کتابخانه مجازی است که نسبت به کتابخانه های فیزیکی هم آسان تر است و هم هزینه کمتر دارد. برخی از مسئولان برنامه شاد و اداره کل آموزش ابتدایی وزارت آموزش وپرورش طی صحبتی که با آنان داشته ام بر ایجاد کتابخانه مجازی تاکید داشتند و این کار نهاد است که می تواند در این زمینه نقش مهمی را ایفا کند. از جمله مواردی که برای ایجاد کتابخانه های مجازی آموزشی و آموزشگاهی به عنوان یک سنت ماندگار و نه موقتی می توان پیشنهاد داد عبارت اند از: کتاب ها باید دوگانه چاپ شوند به این معنا که کتاب فیزیکی در کنار کتاب الکترونیکی وجود داشته باشد. نمایشگاه های کتاب الکترونیکی به بهترین و جذاب ترین شیوه برگزار شوند و با اطلاع رسانی به موقع و تقویت زیرساخت های فنی، دانش آموزان و معلمان را با کتاب گردی های مجازی آشنا ساخته و به آن ترغیب کنند. کتابخانه ها با تبلیغی فراگیر دانش آموزان و آموزگاران را برای استفاده بیشتر از محتویات منابع فراخوان کنند و این قطعا پس از آماده سازی آن منابع برای چنین استفاده ای خواهد بود. برای آغاز این کار، لازم است مسئولان نهاد: با آموزش وپرورش تفاهم نامه امضا، قرارداد منعقد و سریعا اجرای آن را آغاز کنند؛ با کمک همه کتابداران دل سوز در سراسر کشور، از طریق دسته بندی کتاب ها و مجلات موجود و نمایه سازی عناوین یا موضوعات مقالات، خود را برای خدمت رسانی تحویل مطلب یا مقاله و در گام بعدی تحلیل محتوا آماده کنند؛ با شناسایی و دسته بندی کتاب های کمک درسی، دانش آموزان و آموزگاران را به استفاده مداوم از این کتاب ها ترغیب کرده و به گونه ای عمل کنند تا وقفه ای در کار نباشد که موجب دل سردی و یاس آن ها شود. نکته اینجاست که در امور علمی و فرهنگی، به ویژه در شرایط کنونی، آن قدر افراد دل نازک اند که با اندکی ناهماهنگی مکدر و مایوس می شوند و لذا به قول معروف باید ناز آن ها را خرید و این تنها از کتابداران دل سوز و عاشق خدمتی برمی آید که از کار خود لذت می برند؛ کتابخانه های عمومی با هم شبکه شوند و حتی در صورت لزوم با کتابخانه های دانشگاهی هم مرتبط باشند. اگر به لحاظ فنی یا حقوقی یا مدیریتی یا مالی مشکل دارند به سرعت آن را حل کنند، نه مانند مدیریت بین گمرک و بانک مرکزی که سال ها کالاها در بنادر رسوب کرده بود و تا جیغ مردم را در نیاوردند به فکر نیفتادند؛ پایگاه یا پایگاه هایی به عنوان کتابخانه برای سنین مختلف ایجاد کنند؛ با ضبط برنامه های درسی شاد و مدرسه تلویزیونی ایران یا معرفی مراکزی که چنین امکاناتی را می توانند عرضه کنند متقاضیان را یاری دهند. با فراخوان افراد خوش صدا برای تهیه کتاب های گویا، از جمله کتاب های قصه گویا، در جهت تنوع بخشیدن به خدماتی که ارائه می کنند بکوشند؛ سالن هایی را برای بازآموزی درس های داده شده توسط تلویزیون در ساعات منظم و با اعلام قبلی و با رعایت همه شیوه نامه های بهداشتی و نیز اتاقک (کابین)های خصوصی در صورت لزوم، آماده و حتی در این زمینه از خدمات مراکز دیگر همچون مساجد، سالن های سینما و اماکن عمومی شهرداری ها استفاده کنند. در سرعت دسترسی بکوشند و خدمات یا تولیدات خود را مجانی یا با قیمت ارزان در اختیار متقاضیان قرار دهند؛ با همکاری معلمان آموزش وپرورش، برنامه پاسخ به سوالات دانش آموزان را تدارک بینند، یا حتی برنامه های مشاوره و همکاری میان معلمان هم رشته را با ایجاد شبکه فراهم کنند؛ نهاد [کتابخانه های عمومی] خود، یا با همکاری سایر سازمان ها، مراکزی برای تعمیر وسایل الکترونیکی یا غیر آن، یا جمع آوری قطعات زائد در سراسر کشور و همچنین برای تشویق به ساخت قطعات برای کاهش وابستگی در نظر گیرند؛ با پزشکان به ویژه چشم پزشکان برای کم کردن آسیب های چشمی، یا با روان شناسان  برای کاهش آسیب های روانی همکاری کنند، زیرا استفاده مداوم از ابزار الکترونیکی آسیب های چشمی را افزایش می دهد؛ والدین را به بهره گیری از آموزش های داده شده و نیز نظارت بر نحوه استفاده از شبکه ها تشویق کنند؛ با آموزش وپرورش برای ایجاد مراکز آموزش مهارت های گوناگون و شروع از ساده ها به سخت ها، مانند سخنرانی، قصه گویی، حل مسئله، مدیریت، سبک زندگی، تعمیرات، و همچنین برگزاری آزمایشگاه های اینترنتی، جلسات نقد و گفت وگو، پاسخ به سوالات در حوزه های مختلف و اخذ جواب و ارسال آن به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، همکاری کرده و برای مهارت آموزی با استفاده از مربیان، روان شناسان، جامعه شناسان و حرفه مندان حوزه های گوناگون تلاش کنند. گفتن این موارد ساده است اما در مقام اجرا در این کشور، با توجه به عزم و نظم و جزم مدیران برای اجرا، سخت ترین کار است.

کلیدواژه ها:

Coronavirus disease ۲۰۱۹ (COVID-۱۹) ، Iran Public Libraries Foundation ، Digital school library ، کتابخانه های آموزشگاهی مجازی