شیرزاد طایفی - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، تهران، ایران
محمد شیخ الاسلامی - دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبائی تهران، تهران، ایران.

از جمله دست افزارهای پژوهشگر حوزه ادبیات در تحلیل یک متن، نقد بلاغی و نقد جامعه شناسی است. حال، اگر بتوان میان این دو نوع نقد ارتباطی روشمند و هدفمند برقرار کرد، مرز باریک میان جامعه شناسی ادبیات و نقد جامعه شناسی مشخص تر، پویایی و سیالیت دست افزارها تقویت و توانمندی خالق متن و ظرفیت-های اثرش، بیش از پیش، شناخته می شود. پرسش بنیادین این پژوهش را می توان چنین طرح نمود که ارتباط میان نقد بلاغی و نقد جامعه شناسی در انجام پژوهش-های ادبی تا چه میزان قابل اعتنا و بررسی است؟ و اساسا چگونه می توان از این رهگذار به سیالیت و پویایی نقد رسید؟ در این پژوهش کوشیده ایم به روش تلفیقی (بنیادی و کاربردی با محوریت کیفی و کمی) و با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای، در سه داستان کم تر خوانده شده غلامحسین ساعدی (داستان های مرغ انجیر، پیگمالیون و صداخونه)، مرز میان جامعه شناسی ادبیات و نقد جامعه شناسی را در مقام عمل، مشخص کنیم و ارتباطی روشمند میان نقد بلاغی (دانش معانی، بیان و بدیع) و نقد جامعه شناسی(کنش پیر بوردیویی) برقرار کنیم. در مجموع، دستاوردهای پژوهش نشان می دهد: ۱. به کمک دانش بلاغت می توان به عادت-واره افراد، سرمایه و موقعیت ایشان در میدان فضای اجتماعی پی برد. ۲. به محض تغییر در سرمایه و موقعیت افراد در میدان، در بخش بلاغی نیز، تغییراتی هدفمند صورت می گیرد. ۳. توجه به این مساله، متن داستان را صرفا در لایه ادبیت متن بررسی نمی کند، بعد کاربردی بودن و پویایی این ادبیت را هم تبیین و تحلیل می-کند. ۴. بیش از پیش می توان به توانمندی های نویسنده ای چون غلامحسین ساعدی پی برد که هوشمندانه و جمله به جمله، مترصد اوضاع است و جملات را به فراخور جریان روایت، رنگ و لعابی بلاغی می بخشد و با این تغییر، ویژگی های جامعه شناسانه متن هم دچار تغییر می شود. می توان گفت که این مقاله، درآمدی بر پژوهش های نوین حوزه ادبی است و پرتوی میان پرتوهای گوناگون.

پیر بوردیو, نظریه کنش, بلاغت, غلامحسین ساعدی, مرغ انجیر, پیگمالیون, صداخونه