سیدهادی زرقانی - دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد
هادی اعظمی - دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد
ریحانه صالح آبادی - دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده مرزهای بسیاری از کشورهای جهان را آبراه­ها و رودها تشکیل می­دهند. برخلاف مرزهای خشکی، مرزهای آبی و به­ویژه مرزهای رودخانه­ای، به دلیل قابلیت­ها و تنگناهای خاص خود، بیشتر زمینه تنش و بحران­آفرینی دارند. از همین روست که بسیاری از صاحبنظران، قرن حاضر را به دلیل چشم انداز تاریک آن در زمینه بروز درگیری و جنگ­ها بر سر منابع آبی مشترک، سده هیدروپلیتیک نامیده­اند. تغییرات اقلیمی و بروز دوره­های طولانی خشکسالی، ایجاد طرح­های توسعه؛ به­ویژه در بخش­های کشاورزی و صنعت در مناطق مرزی، رشد جمعیت شهری و ... مهم­ترین عواملی هستند که در ایجاد و تشدید درگیری­ها بر سر رودهای مشترک مرزی نقش دارند. در منطقه آسیای مرکزی، دو رود اصلی آمودریا و سیر دریا همراه با شعبات خود جریان دارند که مسائل و چالش­های آنها، پنج کشور این منطقه را درگیر خود ساخته است. درواقع، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، همانند برخی دیگر از حوزه­ها، کشورهای منطقه میراث­دار مدیریت نامنسجم و نادرست منابع مشترک آبی توسط اتحاد جماهیر شوروی شدند. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی اختلافات هیدروپلیتیک کشورهای حوزه رودهای آمودریا و سیردریا می­پردازد و می­کوشد مهم­ترین زمینه­ها و دلایل بروز و تشدید اختلافات کشورهای منطقه بر سر رودهای مشترک مرزی را مطالعه و تحلیل کند. یافته­های پژوهش نشان می­دهد، منافع متفاوت کشورهای بالادست و پایین دست، عدم مدیریت صحیح، سدسازی­های گسترده، تغییرات آب و هوایی، دخالت قدرت­های منطقه­ای و فرامنطقه­ای و ...، مهم­ترین دلائل بروز اختلاف بر سر منابع آب مشترک مرزی هستند.

واژه های کلیدی: آسیای مرکزی, هیدروپلیتیک, آمودریا, سیردریا, رودهای مرزی