محسن ساربان نژاد - پژوهش گر دوره دکتری تخصصی رشته پژوهش هنر، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

این مقاله به مطالعه اهمیت، نقش و جایگاه عناصر اربعه (آب، خاک، آتش، باد) در تحلیل ساختار هندسی کعبه توسط حکیم، فیلسوف و عارف بلندآوازه عصر صفویه، قاضی سعید قمی، می پردازد. کعبه به عنوان کهن الگوی معماری اسلامی که ساختار و فرم مربع شکل آن به استناد متون مقدس در اسلام، محصول تطابق و تناظر سطوح و عوالم مختلف وجود از یک سو و شاهدی بر دخالت مستقیم امر قدسی هم در بعد ساختار و هم محتوای معماری مقدس در اندیشه اسلامی از دیگر سو است (هم چون معبد سلیمان در فرهنگ یهودی)، فرم مربع را به عنوان فرم پایه در معماری اسلامی تعریف و بر آن مهر تاکید نهاد. قاضی سعید قمی، در جلد اول از اثر سترگ خود، شرح توحید صدوق، ساختار هندسی کعبه را در سایه تناظر و تطابق عوالم غیب و شهادت تحلیل و بر علل و عواملی در انتقال صورت معقول عرش به کعبه ارض تاکید نمود. عناصر اربعه که نسبتی وسیع و وثیق با فرم مربع به عنوان شکل دهنده ساختار هندسی و هیکل جسمانی کعبه دارند، یکی از وسائط این تبدیل صورت هستند. این مقاله با استفاده از روش تحلیلی – تفسیری، ابتدا نسبت عناصر اربعه با فرم مربع در مقام فرم بنیادی معماری اسلامی را تحلیل نموده و سپس نقش عناصر چهارگانه در انتقال صورت روحانی عرش به کالبد فیزیکی خانه کعبه در اندیشه قاضی سعید قمی را مورد مطالعه قرار می دهد.

عناصر اربعه، مربع، کعبه، قاضی سعید قمی