شناسنامه و سخن سردبیر

سخن سردبیر   مقوله علم دینی حدود هفتاد سال پیش از سوی دکتر اسماعیل فاروقی و دکتر سید محمد نقیب العطاس در آمریکا و مالزی مطرح و در همان راستا همایشهایی نیز در مکه و جده با حضور جمعی از استادان جهان اسلام برگزار شد. البته پیش از آن، مباحثی مانند تطبیق علم بر آیات قرآن توسط سر احمد خان هندی در دانشگاه علیگرد و نیز طرح دانشگاه اسلامی توسط ابوالاعلی مودودی، آغاز و زمینه ساز مبحث علم دینی شده بود. در ادامه، ضیاءالدین سردار در پاکستان و انگلستان، دکتر سید حسین نصر در آمریکا و دکتر مهدی گلشنی در ایران، این راه را با عنوان علم قدسی و علم مبتنی بر متافیزیک الهی ادامه دادند. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، زمینه ای فراهم شد تا اندیشمندان در برخی مراکز به علم دینی بپردازند؛ از جمله مرکز پژوهشی علم و دین در دانشگاه شهید بهشتی و خبرگزاری ایکنا در زمینه علوم طبیعی اسلامی و قرآنی به تحقیق پرداختند و با الگوگیری از فعالیتهای علمی جهان عرب به ویژه مصر، نظریه های قرآنی علوم طبیعی تدوین و منتشر شد. عده ای از محققان علوم قرآنی و شاگردان با واسطه و بی واسطه آیت الله معرفت نیز که اینک در جامعه المصطفی العالمیه فعالیت می کنند، به صورت موجبه جزئیه، به استخراج نظریه های علوم طبیعی از قرآن اعتقاد دارند. مهم ترین آسیب این تحقیقات، ناآگاهی محققان از روش تفسیر صحیح و ناپرهیزی از تفسیر به رای و گرفتاری در تحمیل آرای علوم طبیعی بر آیات قرآن و همچنین خلط بین نظریه ها و فرضیه های علوم طبیعی و گزاره های طبیعت شناختی در قرآن است. این جهل ناشی از این بود که آن دسته از محققان علاقه مند به قرآن فکر می کردند اگر نظریه های علوم طبیعی در قرآن نباشد، قرآن کریم ناقص است و بر کمال آن آسیب وارد می شود! در واقع؛ توجه نداشتند که قرآن در هدایت انسانها کامل است و نباید کمال آن را به گونه ای تفسیر کرد که عقل و تجربه تعطیل شود. در حقیقت؛ نهایت بهره ای که می توان از قرآن و روایات در حوزه علوم طبیعی برد، این است که برخی از آیات طبیعت شناختی قرآن و روایات می توانند زمینه ساز فرضیه سازی برای علوم طبیعی بشوند؛ نه اینکه نظریه یا فرضیه ای در این حوزه در اختیار محققان قرار بدهند. این بهره برداری از متون دینی زمینه را برای پژوهشهای آزمایشگاهی بعدی در راستای تایید یا ابطال آن فرضیه فراهم می سازند و در صورت ابطال فرضیه، هیچ آسیبی به آیات طبیعت شناختی قرآن وارد نمی شود. پیروزی شکوه مند انقلاب اسلامی ایران موجب توجه ویژه به تحول علوم انسانی در کشور شد و به همین سبب، مراحل ذیل در تحول علوم انسانی تحقق یافت: مرحله اول: ستاد انقلاب فرهنگی در آغاز تاسیس توانست با تدبیر مناسب، پیوند حوزه و دانشگاه را به سمت آگاهی بخشی به علوم انسانی سکولار و تلاش برای اسلامی سازی علوم انسانی سوق دهد. برگزاری جلسات متعدد استادان حوزه و دانشگاه درباره رشته های جامعه شناسی و روان شناسی و اقتصاد و حقوق و علوم تربیتی که توسط آیت الله مصباح یزدی مدیریت می شد، باب جدیدی از وحدت حوزه و دانشگاه را گشود؛ به گونه ای که حوزویان با مفاهیم و گزاره های مدرن در علوم انسانی و دانشگاهیان با مفاهیم و گزاره های دینی و فقهی و اخلاقی آشنا شدند. دکتر احمد احمدی و آیت الله مهدوی کنی در این زمینه نقش مهمی داشتند. مرحله دوم: راه اندازی دانشگاه امام صادق(ع) توسط آیت الله مهدوی کنی و نیز تاسیس رشته های علوم انسانی در حوزه علمیه قم در قالب دفتر همکاری حوزه و دانشگاه توسط دکتر احمد احمدی و بنیاد باقرالعلوم(ع) و موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) توسط آیت الله مصباح، از اقدامات مهمی بودند که زمینه را برای آموزش طلاب علاقه مند به علوم انسانی و اجتماعی فراهم کردند. نگرش محققان در این مرحله نسبت به اسلامی سازی علوم انسانی اجتماعی، نگرش تهذیبی بود و به همین سبب، فعالیت تهذیبی برای اصلاح نظریه های سکولار انجام گرفت. مرحله سوم: توجه کردن محققان حوزوی و دانشگاهی به بنیادهای فلسفی و الهیاتی علوم انسانی مدرن و کاربردی سازی فلسفه اسلامی برای حل مسائل فلسفی در علوم انسانی و توسعه و کاربست معرفت شناسی و انسان شناسی در مسائل علوم انسانی و اجتماعی. پیگیری این نگرش تحقیقاتی توسط آیت الله سید منیرالدین حسینی هاشمی در فرهنگستان علوم اسلامی، آیت الله مصباح در موسسه امام خمینی(ره)، آیت الله جوادی آملی در بنیاد اسراء، آیت الله رشاد در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا در دانشگاه باقرالعلوم(ع)، منجر به تولید نظریه های اسلامی در زمینه جامعه شناسی و روان شناسی و علوم تربیتی و اقتصاد و حقوق و غیره شد. تحقیقات دکتر خسرو باقری درباره علم دینی و تربیت اسلامی نیز در همین راستا تعریف می شود؛ با این تفاوت که آیت الله حسینی هاشمی علاوه بر تاکید بر بنیادهای فلسفی و تاسیس فلسفه شدن، معتقد به سریان مبانی در همه لایه های معرفتی و کاربردی و واقعیتهای عینی بودند و به همین سبب، اسلامی سازی را در پنج سطح مبانی و علوم و سیاستها و رفتارها و نهادسازی ها می دانستند. اما دکتر باقری بعد از انتشار دیدگاه تاسیسی به تبیعت از دکتر گلشنی به این باور رسیدند که تغییر در مبانی و بنیادهای نظری، تنها باعث تحول در نظریه های کلان علوم می شود و تغییر اساسی در دیگر ساحتهای علوم ایجاد نمی کند. دیدگاه مجموعه آیت الله مصباح در سه ساحت تحول در مبانی و بنیادهای نظری و تهذیب علوم انسانی غربی و تولید نظریه های نوین با روش اجتهادی متعارف حوزه ها بود که در دو ساحت اول، موفقیتهایی کسب شد. مرحله چهارم: اهمیت یافتن فلسفه علوم انسانی اسلامی در جامعه علمی حوزویان و دانشگاهیان به ویژه روش شناسی علوم انسانی که به تاسیس گروه مستقل در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران انجامید. الگوی حکمی- اجتهادی در تولید علوم انسانی اسلامی و روش حکمی- اجتهادی خسروپناه در این مرحله می گنجد. الگوی حکمی- اجتهادی با استفاده از روش حکمی و روش اجتهادی قسم اول و دوم و سوم و چهارم، درصدد تولید علوم اجتماعی اسلامی در سه ساحت توصیف انسان مطلوب، توصیف انسان محقق و تغییر انسان محقق به انسانی مطلوب است. این روش در چند رساله دکتری از جمله: انسان مطلوب سیاسی در نهج البلاغه، پرستاری حکیمانه، سلامت معنوی در نوجوانان، الگوی راهبردی مدیریت امنیتی فرقه های نوپدید در جمهوری اسلامی ایران و ده ها مقاله علمی- پژوهشی کاربست یافت. نسل دوم فرهنگستان علوم اسلامی به تبعیت از آیت الله حسینی هاشمی و با مدیریت آیت الله میرباقری توانست روش و منطق تولید علم را تدوین کند و در بحثهایی مانند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، تمدن اسلامی، سبک زندگی اسلامی و... به کار گیرد. تدوین و کاربرد روش برای اسلامی سازی علوم انسانی، یکی از موفقیتهای مهم در طرح علم دینی به شمار می آید. مرحله پنجم: عملیاتی کردن و مدیریت کلان تحول علوم انسانی یکی از اقدامات کاربردی است که سالهای پیش می بایست وزارت علوم دنبال می کرد. مدیریت کلان تحول در راستای به روزرسانی و بومی سازی و کاربردی و اسلامی سازی علوم انسانی جریان دارد. این مرحله به صورت رشته محور و اصلاح سرفصلها توسط استادان متخصص دانشگاهی و حوزوی انجام می شود. سرفصلهای برخی رشته ها بیش از سی سال تغییر نیافته بود؛ اما با این فعالیت مهم در شورای عالی انقلاب فرهنگی و با مدیریت دکتر حداد عادل، تحول اساسی در رشته های علوم انسانی تحقق می یابد. مهم ترین آسیب در این مرحله، ابهام در نظریه علم دینی و فرایند اسلامی سازی علوم انسانی است که باید در کنار تحول مدیریتی، رفع شود. اینک مسئله تحول علوم انسانی و پروسه اسلامی سازی علوم اجتماعی به مرحله ای رسیده است که اولا، باید تولید نظریه های کاربردی علوم انسانی و اجتماعی اسلامی یا علوم انسانی با رویکرد اسلامی را افزایش داد؛ ثانیا، این نظریه ها به صورت عملیاتی در کشور اجرا شوند تا نتیجه بخشی عینی نظریه های اسلامی بر همگان آشکار شود؛ ثالثا، اسلامی سازی علوم انسانی جورچینی است که هر یک از دانشهای فلسفه و فقه و اخلاق و عرفان و علوم اجتماعی در بخشی از آن قرار دارند. این سه نکته مهم، بدون مدیریت کلان نظری و عملی ممکن نیست؛ مدیریتی که بتواند این طرح کلان نظری و اجرایی را در دانشگاه امام صادق(ع)، دانشگاه باقرالعلوم(ع)، موسسه امام خمینی(ره)، دانشگاه عالی دفاع ملی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و غیره پیاده ساخته، سپس نظریه های علوم انسانی اسلامی تولید شده را در نهادهای اجرایی، مانند ستاد اجرایی فرمان امام(ره) و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و غیره جاری سازد. این شماره از فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی شامل مقالات ذیل است: مقاله «بررسی و تحلیل اولویتهای فکری دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف» با هدف دستیابی به اولویتهای فکری دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف و بررسی وجود آن اولویتها در سرفصلهای رایج دروس معارف اسلامی نگاشته شده است. مقاله «بررسی اصالت و کارایی شیوه های رفع تعارض علم و دین از نظرگاه آیت الله مصباح یزدی» با هدف توانایی در کشف حل تعارضهای ادعایی بین علم و دین تدوین شده است. مقاله «تبیین معرفت شناسی ژیل دلوز و علامه طباطبایی و نقد چالشهای رویکرد ریزوماتیک» با هدف بررسی «معرفت شناسی» در رویکرد ریزوماتیک ژیل دلوز و علامه طباطبایی و نقدهای وارد بر معرفت شناسی ریزوماتیک دلوز بر مبنای نظریات علامه طباطبایی تدوین شده است. مقاله «واکاوی تاثیر تفکر و تعقل در تعمیق ایمان دینی از منظر قرآن» با هدف بررسی تاثیر اندیشه ورزی بر ایمان دینی و چگونگی این رابطه نگاشته شده است. مقاله «رابطه جهت گیری مذهبی والدین و سبک فرزندپروری آنان با بهزیستی ذهنی فرزندان» با هدف تعیین رابطه جهت گیری مذهبی والدین و سبک فرزندپروری آنان با بهزیستی ذهنی فرزندان تحقیق شده است. مقاله «بررسی میزان رضایتمندی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شیراز از دروس معارف اسلامی(انقلاب اسلامی، تاریخ اسلام و اخلاق اسلامی)» با هدف بررسی میزان رضایتمندی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شیراز از دروس معارف اسلامی(انقلاب اسلامی،تاریخ اسلام و اخلاق اسلامی) تدوین شده است.       مقاله «نقش تعالیم وحیانی در استحکام اندیشه های انسانی با تاکید بر دیدگاه علامهطباطبائی» با هدف دستیابی به نقش اندیشه های وحیانی در استحکام بخشی اندیشه های انسانی و اثبات نیازمندی بشر به اندیشه های وحیانی از دیدگاه علامه طباطبائی تحقیق شده است. مقاله «آسیبهای نظام آموزشی حوزه علمیه با تاکید بر آرای رهبری» با هدف بررسی آسیبهای نظام آموزشی حوزه علمیه قم به لحاظ محتوا، متون و روش با تکیه بر نظرات مقام معظم رهبری و صاحب نظران حوزه علمیه تدوین شده است.   سردبیر