جواد علایی مقدم - استادیار گروه باستان شناسی، دانشکده هنر و معماری دانشگاه زابل، زابل

سیستان باستان شامل منطقه ای وسیع در خاک ایران و افغانستان می شود که در آن بقایایی از شهرها و شهرک های باستانی به صورت مجموعه ای از خرابه ها، تپه ها و پشته های به هم پیوسته باقی مانده است که هریک بیانگر ویژگی های متفاوت زمانی، مکانی، کارکردی و ساختار معماری است. یکی از این محوطه های مهم قلعه سام است. این محوطه واقع در مرکز دشت سیستان یکی از شاخص ترین محوطه های دوران تاریخی شرق کشور محسوب می شود که به رغم اهمیت فراوان، کمتر مورد توجه باستان شناسان قرار گرفته است و پرسش هایی بنیادی همچون دوره یا دوره های استقراری، ساختار معماری، هویت واقعی که بیانگر جایگاه این محوطه در نظام سیاسی و اجتماعی دوران خود است، در پرده ای از ابهام باقی مانده است. براین اساس پژوهشی مبنی بر بررسی علمی جامع صورت گرفته که ضمن مطالعه شواهد معماری، به نمونه برداری سطحی به منظور گاه نگاری نسبی بر مبنای مقایسه گونه شناختی پرداخته شد و در نهایت با تطبیق شواهد مادی با منابع تاریخی براساس رهیافت تاریخی کنکاشی پیرامون هویت واقعی این محوطه صورت گرفت. نتایج به دست آمده نشان می دهد محوطه قلعه سام در دوران سلوکی و با پلان هیپودام ساخته شده است که تا آن زمان نمونه این پلان در منطقه وجود نداشته است. استقرار گسترده در قلعه سام در طول دوره اشکانی و تا اوایل دوران ساسانی ادامه یافته است. با توجه به شواهد موجود احتمالا این محوطه بقایای شهر معروف به اگریاسیی ذکر شده در متون تاریخی است که در دوران سلوکی و اشکانی به عنوان شهر مرکزی سیستان، محل استقرار خاندان محکومتی بوده است.

قلعه سام، سیستان، شهرهای باستانی، بررسی باستان شناختی، رهیافت تاریخی، گونه شناختی سفال