علیرضا هژبری نوبری - استاد گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
رافائل بیشونه - استاد موسسه مطالعات مدیترانه باستانی، ایتالیا، رم.
نسا جودی - دانشجوی دکتری گروه باستان شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

در مطالعات باستان­ شناختی منطقه جنوب­ غرب آسیا، در طی دوره ی زمانی اواخر هزاره چهارم ق.م تا شروع عصر آهن (نیمه ی هزاره ی دوم ق.م) پدیده­ هائی مانند بزرگ شدن استقرارها از نظر مساحت و جمعیت، ظهور شهرهای اولیه، تجارت فرامنطقه­ ای، شکل­ گیری نهادهای حکومتی، ظهور و رواج سفال خاکستری و سیاه، تغییرات گسترده در تکنولوژی و توسعه چشمگیر صنعت ذوب فلز و استفاده از ابزار مفرغی، شناسائی گردید. در این فرایند شبکه ارتباطی وسیعی با هدف کنترل راه­ های تجاری و دسترسی به مواد خام در سراسر فلات از راه خشکی و دریا بسیاری از مناطق را با هم پیوند می­ داد. از نظر اقتصادی در این عصر، بازرگانی فرامنطقه ­ای راه دور ایجاد شد و جوامع برای به دست آوردن منابع مورد نیاز با هزاران کیلومتر دورتر از موطن خود ارتباط داشتند. علی­رغم این پیشرفت­ ها، دانش ما از منطقه خراسان از منظر باستان­شناسی نسبت به دیگر مناطق ایران ناشناخته ­تر و در کنار کمبود اطلاعات در زمینه توالی گاهنگاری ، از الگوهای استقراری و پراکنش محوطه ­ها طی دوره­ های مختلف پیش از تاریخ به ویژه عصر مفرغ در بخش­ های مختلف آن آگاهی چندانی در دسترس نیست. منطقه مورد مطالعه در این پژوهش حوضه آبریز رودخانه اترک در شمال شرق ایران است که دالانی طبیعی بین شمال خراسان و مناطق مرکزی آن و در چشم­ اندازی وسیع ­تر بین آسیای مرکزی و بخش ­های داخلی فلات ایران است.در این پژوهش ۳۸ استقرار از بازه زمانی عصر مفرغ که طی یک دهه اخیر در قالب بررسی ­های باستان­ شناختی منطقه اترک بالا و میانی شناسایی شده، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته و برای تحلیل داده­ها از نرم افزارهای سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و SPSS و روش­های تحلیل همبستگی و خوشه ­بندی استفاده شده است. در حوضه اترک بالا و میانی شاهد الگوی استقراری مشابه، متشکل از الگوهای دو رتبه­ای با محوطه­ ای بزرگ و تعدادی محوطه کوچک در اطراف آن مواجهیم. نتایج پژوهش نشان ­می­دهد که با توجه به کمبود منابع آب در منطقه، دسترسی به منابع آب پایدار مهم ترین عامل در شکل­ گیری استقرارهای عصر مفرغ بوده است. همچنین بیشتر استقرارها طی عصر مفرغ قدیم تشکیل شده و با رسیدن به عصر مفرغ میانی و جدید تعداد استقرارها کاهش یافته است.

اترک بالا و میانی, عصر مفرغ, الگوهای استقراری, تحلیل همبستگی