فاطمه محمدی
مسعود کثیری
روجا رحیمی

سابقه و هدف: مفردات، اجزای گیاهی، حیوانی و معدنی هستند که ضمن کاربرد مستقل در درمان، به عنوان پایه ساخت داروهای ترکیبی نیز مورد استفاده قرار می گیرند. یکی از اولین کتاب هایی که در سرزمین های اسلامی به موضوع مفردات پرداخته، ماتریامدیکا اثر دیسقوریدوس گیاه شناس قرن اول میلادی است که در قرن ۳ق به عربی ترجمه شده و آخرین آن ها در قرن ۱۳ق با عنوان محیط اعظم به نگارش درآمد. به دلیل اهمیت مبحث مفردات تا کنون مطالعاتی در این زمینه صورت گرفته، اما هیچ یک به معرفی مجموعه مفردات طی سده های ۳ تا ۱۳ق در قلمروی سرزمین های اسلامی نپرداخته اند. هدف از مطالعه حاضر، گردآوری اطلاعات کتاب شناسی و محتوایی این آثار از قرن ۳ تا ۱۳ق است. مواد و روش ها: پژوهش توصیفی-تحلیلی حاضر به روش کمی دوره پژوهی و از طریق جست وجو در فهرست واره ها و منابع الکترونیک برای یافتن آثار تالیف یافته در سیر زمانی قرن های ۳ تا ۱۳ق انجام شد. سپس آثار شاخص و برجسته در مناطق تحت حکومت اسلام، بر اساس معیارهای مشخص، برگزیده شدند و به صورت مجزا و اساسی مورد مطالعه قرار گرفتند. یافته ها: در طول ۱۰ سده مذکور، ۱۹۲ اثر در زمینه مفردات نگارش یافته است. از میان آن ها و بر اساس معیارهای مشخص، ۳۱ اثر به عنوان آثار برجسته شناسایی شدند که ۲۰ اثر به صورت اختصاصی به مبحث مفردات، ۶ اثر به مفردات و قرابادین توام با یکدیگر و در ۵ اثر دایره المعارف گونه، مفردات در کنار سایر موضوعات پزشکی مورد بررسی قرار گرفته اند. بحث و نتیجه گیری: بر اساس مطالعات صورت گرفته این نکته استنباط می شود که تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در قلمروی سرزمین های اسلامی، روند تالیف کتب مفردات را متوقف نساخته و هرچند با کمیت های متفاوت اما در طول این ۱۰ قرن ادامه یافته است.

History, Medicine, Materia Medicas, Islamic Areas, تاریخ, طب, مفردات, سرزمین های اسلامی