مهدی زمانی - دانشیار دانشگاه پیام نور

در این جستار با روش توصیفی تحلیلی به بیان مبانی و نتایج دیدگاه ملاصدرا درباره نفس رحمانی پرداخته می شود. ملاصدرا معتقد است که آدمی برترین نشانه خداوند است و ویژگی ها و قوای او ظهور کمالات الهی است. همان گونه که نفس آدمی با عبور از مخارج حروف، اصوات و کلمات گوناگون پدید می آورد، نفس رحمانی نیز همچون فیضی وجودی، حقایق ممکنات را در عالم تحقق می بخشد و در عین وحدت و بساطت سرچشمه کلمات بی شمار الهی در عالم تجلی است. کلمه «کن» نخستین کلامی است که گوش ممکنات را شکافت. بنابراین، عالم فقط از سخن پدید آمده و بلکه عین سخن است و اقسام موجودات عالم، منطبق بر مراتب و مقامات بیست و هشت گانه خود در نفس رحمان اند. ملاصدرا نفس رحمانی را با «وجود منبسط» یکی می داند. همچنین او نفس رحمانی را با «حق مخلوق به» و «حقیقه الحقایق» مقایسه می کند و تحقق آن را مربوط به مرتبه واحدیت، حضرت اسماء و احدیت جمع می داند. برخی از پیروان صدرا نیز نفس آن را با مرتبه عماء یکی دانسته اند که در زبان شریعت از آن به نور محمدی تعبیر می شود. از طرف دیگر، ملاصدرا نفس رحمانی را تعبیری دیگر از آنچه می داند که اهل عرفان آن را ماده کلیه، هباء و عنقا نامیده اند. او گفتار حکیمان بزرگ یونان درباره ماده المواد را اشاره ای رمزی به همین فیض وجودی و انبساطی معرفی می کند که با گستردگی رحمت امتنانیه در اسم الهی «الرحمان» انطباق کامل دارد.

نفس رحمانی, حکمت متعالیه, ملاصدرا, وجود منبسط, ماده کلیه, رحمت امتنانیه