نوذر خلیل طهماسبی - دانش آموخته دکتری علوم سیاسی، دانشگاه تهرا ن

آغاز سده نوزدهم میلادی تا برپایی نظام مشروطه را میتوان دورانی متفاوت در حیات سیاسی ایران انگاشت. در آن روزگار، ایرانیان با جهان متجدد و مفاهیم نوین آشنا شدند. مفاهیمی که نخبگان ایران در سپهر سیاست، شریعت، دیوانسالاری و نواندیشی را واداشت تا درباره تحفه های عصر نوین بیندیشند، بنویسند و جدال کنند. قانون، دموکراسی، مجلس و ...، مهمترین مفاهیمی بودند که از آغاز قرن نوزدهم میلادی، به ویژه از دوران عباس میرزا و قائم مقام فراهانی تا امیرکبیر و بعدها دوره مشروطه خواهی، به طرق مختلف و با فراز و نشیب هایی، به ترجیع بندی سفرنامه ها، رساله ها و نوشته های نخبگان ایرانی مبدل شدند. از زمانی که سیاحان ایرانی در دهه های آغازین قرن نوزده نسبت به شان و منزلت مجلس ملی و قانون التفات یافتند تا هنگامی که نواندیشانی همچون میرزا یوسف خان مستشارالدوله با اصرار بر یک کلمه قانون، از لزوم گذار به نظم سیاسی مشروطه سخن می گفتند، آنچه در دل نوشته ها و تاملات نخبگان ایران اهمیت داشت؛ مفاهیم نوآیین بود. مفاهیمی که بسیاری بر آن بودند تا با فهم و کاربست آنها، نظمی نوین و طرحی نو در ساحت سیاست ایران دراندازند. از این قرار، پژوهش حاضر این پرسش را پی میگیرد که پیدایش مفاهیم سیاسی نوین در ایران عصر قاجار تحت تاثیر چه عواملی بود و تحول مفاهیم نوآیین چگونه صورت می پذیرفت؟ فرض حاکم بر پژوهش چنین است که شرایط بحرانی مملکت و قیاس اوضاع ایران با ممالک متجدد موجبات پیدایش مفاهیم سیاسی نوین را فراهم آورد؛ مفاهیمی که در طول دهه های متوالی از آغاز قرن نوزدهم تا برقراری نظام مشروطه متناسب با برداشت نخبگان ایران از وضع موجود تحول می یافتند طرح چنین پرسش و فرضی های مستلزم خوانش مهمترین نوشته ها، رساله ها و اسناد تاریخی -سیاسی ایران در قرن نوزده و اوایل قرن بیست میلادی است. بدین سان، با در پیش نهادن روش توصیفی-تحلیلی، پیدایش مفاهیم سیاسی نوین جدید و تفسیر نخبگان ایرانی از آن مفاهیم را بازخوانی میکنیم.

ایران، قاجار، مشروطه، نظم، نخبگان.