محمدرضا ابوالقاسمی - استادیار پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران (گروه مطالعات عالی هنر)

نوشته های فراوانی درباره نگارگری ایرانی در دست است که عموما برای تبیین زیباشناسی این هنر به آموزه های عرفانی و به ویژه عالم خیال یا عالم مثال استناد کرده اند. برخی از مهم ترین نظریه پردازان این حوزه (کربن، بورکهارت، شووان، نصر و رینگن برگ) با تکیه بر آراء ابن عربی کوشیده اند ثابت کنند که زیباشناسی نگارگری ایرانی برخاسته از آموزه عرفانی «عالم خیال» است. مسئله محوری این مقاله مبتنی است بر این که پیوند زدن مفاهیم متافیزیکی عالم خیال به زیباشناسی نگارگری مبنای نظری و روش شناختی مستحکمی ندارد، زیرا اولا ابن عربی و سایر پیروانش از طرح آموزه عالم خیال هدفی هستی شناختی (مراتب وجود) و معرفت شناختی (معرفت ­الله) را دنبال می کرده اند؛ ثانیا شواهد و قراین چندانی در دست نیست که ثابت کند نگارگران و نقاشان الزاما با تعالیم عرفانی ابن عربی آشنا بوده یا بدان گرایش داشته اند؛ ثالثا، بنابر دیدگاه های عرفانی، شهود عالم خیال شروطی دارد و صرفا عارف واصل و حکیم کامل قادر است در آن سیر و سیاحت کند. بنابراین، تصور این که نگارگران همگی به چنین مراتبی دست یافته اند دور از ذهن به نظر می رسد و شواهد چندانی هم برای اثبات آن در دست نیست. در مقابل، کوشیده ایم نشان دهیم که با رجوع به خود آثار نگارگری بهتر می توان به وجوه زیباشناختی آن ها پی برد.

هنر سنتی, نگارگری ایرانی, عرفان, عالم خیال, فضای بصری