جعفر طاهری - استادیار دانشکده معماری، شهرسازی و هنر اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد
هادی ندیمی - استاد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی

مقاله حاضر بر آن است پرده از  بعدی پنهان در معماری اسلامی ایران بردارد، که به نظر می­رسد اصحاب معماری در آفرینش آثار خود در سر داشته­اند. تاکنون بررسی نقش علوم ریاضی در معماری ایرانی بیشتر معطوف به کاربرد هندسه بوده است؛ و نقش اعداد اگر نادیده گرفته نشده، غالبا ناچیز انگاشته شده است. رویکردهای دیگر پژوهشی نیز مبتنی بر تجزیه­تحلیل این آثار از منظر یافته­های نوین ریاضیات است، که مولفان این آثار به گواهی مدارک تاریخی، درباره آنها علم نداشته­اند. این رویکردها نیز به دلیل فقدان آگاهی از آداب قدما در علوم ریاضی، تنها دست­آوردهای ارزشمندی از ظاهر این آثار داشته­اند. در مقابل برخی متون تاریخی به رویکردی تمثیلی به ریاضیات در نسبت اعداد با حروف و اسماء الهی اشاره دارند، که تاکنون مورد اهتمام جدی پژوهشگران معاصر نبوده است. ازاین­رو مقاله حاضر با مطالعه تطبیقی اعداد و حروف از طریق حساب جمل، در پی کلیدهایی برای خوانش دوباره نقش علوم ریاضی در معماری است. در این نوشتار ابعاد تمثیلی اعداد در شکل­گیری معماری ایرانی، با ابتنای بر تحلیل و تاویل فراتاریخی متون حکمی مورد واکاوی قرار می­گیرد. بدین­ترتیب پس از بازخوانی متون کهن و تبیین این رویکرد نزد قدما، ابعاد پیوند اعداد و حروف در اسامی عناصر معماری تا لایه­های پنهان اسماء در نظام پیمون مورد تبیین و واکاوی قرار خواهد گرفت. این بررسی نشان خواهد داد که اصحاب معماری با اخذ طریقت اهل فتوت در رویکرد رمزی به ریاضیات، در پی پرده­برداری از رمزهای عددی مرتبط با کالبد انسان، حروف و اسماء الهی در صور هندسی برآمدند. از این طریق زمینه­ پیوند اعداد، به­عنوان زبان میانجی حروف و اسماء با مفاهیم و اسماء مکنون در معماری فراهم می­گردد؛ و معماری را هم­چون متنی قابل خوانش و زمزمه­ای از ذکر مدام می­نماید.

اسماء, علم حروف و اعداد, حساب جمل, هندسه, معماری اسلامی ایران, پیمون