عباسعلی رضائی نیا - استادیارگروه باستان شناسی، دانشگاه کاشان

فضاهای معیشتی با کاربری­های مختلف در معماری روستایی ایران از اشکال متنوعی برخوردار­است. یکی از این گونه فضاها، فضاهایی است که برای نگهداری دام ساخته می­شود. این فضاها به صورت مستقل و یا در پیوند با بافت روستاها شکل­گرفته­اند. فضاهای دامی با معماری آزاد و یا معماری دست­کند ایجاد شده­اند. در سال ۱۳۹۷ مجموعه­ای از فضاهای دست­کند در روستای بابا واقع در منطقه کوهستانی طارم­سفلی از توابع شهرستان قزوین برای نخستین بار مورد شناسایی نگارنده قرار­گرفت. در داخل دره و بر دامنه صخره­ای روستای بابا، هفت فضای دست­کند با فاصله اندکی نسبت به یکدیگر و تقریبا در یک راستا ایجاد شده­است. ساختار معماری آنها مشابه و از یک راهرو، ورودی کوتاه و اتاقی بزرگ با پوشش تاق آهنگ تشکیل شده­است. راهرو ورودی بنا ترکیبی از لاشه سنگ های خشکه چین و دست­کند و بقیه فضاها به صورت دست­کند ساخته شده­است. همچنین دو فضا از طریق دالانی کوتاه در کنار ورودی، به یکدیگر مرتبط و سایر فضاها مستقل هستند. اتاق­ها فاقد نورگیر هستند و تنها از طریق ورودی به فضای خارج راه می­­­یابند. در طول دیوارها و نیز در زوایای اتاق­ها، تاقچه­ها و حفره­هایی کنده شده­است. بر سطوح داخلی آنها آثار اندود گچ و نیز در لبه آنها بازوی گلی دیده می­شود. همچنین بقایایی از سکو­های سنگ­چین همراه با ملات گل در طول دیوار اتاق­ها امتداد یافته­اند. مقاله حاضر به شیوه توصیفی _ تحلیلی تلاش می­کند ضمن معرفی این آثار نویافته و شناخت ویژگی­های آن، جایگاه آن را در معماری روستایی تبیین نماید. بررسی و تحلیل فضاهای معیشتی روستا نشان می­دهد که مجموعه معماری دست­کند روستای بابا در زمره فضاهای دامی و به عنوان آغل احشام در فصول سرد سال مورد استفاده بوده­است. در ساخت این فضاها از الگوی مشابهی بهره برده شده و نمونه شاخصی برای شناخت آغل­های مناطق سردسیر و کوهستانی است. نتایج این پژوهش برای شناخت الگوهای بومی معماری در مطالعات تاریخ معماری روستایی، قوم باستان­شناسی و سایر حوزه های علوم انسانی و اجتماعی سودمند خواهد بود.

روستای بابا, معماری دست کند, معماری روستایی, فضاهای معیشتی, آغل,