مجتبی مومنی منفرد - دانش آموخته کارشناسی ارشد گیاهان دارویی، گروه علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
محمد محمودی سورستانی - دانشیار، گروه علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
مریم ذوالفقاری - استادیار، گروه علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
محمود ملک زاده - دکترای تخصصی گیاهان دارویی و معطر، گروه گیاهان دارویی و معطر، دانشگاه بوداپست، بوداپست، مجارستان

به منظور ارزیابی عملکرد و اجزای اسانس ۱۵ توده از گیاه دارویی ریحان (Ocimum basilicum L.)، آزمایشی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با ۱۵ تیمار (توده) و ۳ تکرار در مزرعه آزمایشی گروه علوم باغبانی دانشگاه شهید چمران اهواز اجرا گردید. توده ها شامل سبز یزد، سبز کانادا، سبز رامهرمز، سبز جهرم، سبز شیراز، سبز شهرری، سبز دشتستان، سبز نیشابور، بنفش جهرم، بنفش شیراز، بنفش رامهرمز، بنفش دشتستان، گل خوشه ای، گل دم عقربی و تریزیفلورا بودند. صفات عملکرد برگ، میزان، عملکرد و اجزای اسانس اندازه گیری شد. نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که بین توده ها در صفات مورد مطالعه اختلاف معنی داری در سطح احتمال ۱% وجود دارد. بیشترین عملکرد برگ خشک در توده های گل خوشه ای و گل دم عقربی (۶۱۳.۶۰ و ۵۵۰.۳۳ گرم بر مترمربع) ثبت شد. بیشترین میزان اسانس در توده های تریزیفلورا، گل خوشه ای و گل دم عقربی (به ترتیب ۳.۱۶، ۲.۹۳ و ۲.۰۸ درصد) و بیشترین عملکرد اسانس نیز در توده های گل خوشه ای، تریزیفلورا و گل دم عقربی (به ترتیب ۱۷.۹۵، ۱۴.۷۲ و ۱۱.۴۲ گرم بر مترمربع) مشاهده شد. براساس نتایج آنالیز اسانس به وسیله دستگاه GC/MS، حدود ۳۲ ترکیب در اسانس توده های مختلف ریحان شناسایی شد. ترکیب های غالب اسانس توده ها شامل لینالول (۰.۱ تا ۶۸.۴%)، متیل کاویکول (صفر تا ۵۵.۳%)، ژرانیول (صفر تا ۳۳.۴%)، ژرانیال (صفر تا ۴۳.۱%)، لیمونن (صفر تا ۱۸%)، کامفور (صفر تا ۲.۸%)، متیل اوژنول (۰.۴ تا ۴.۹%)، بتا-کاریوفیلن (صفر تا ۴.۶%) و کوبنول (صفر تا ۶.۲%) بودند. اسانس توده های بنفش جهرم، بنفش شیراز، بنفش رامهرمز، بنفش دشتستان و تریزیفلورا بیشترین میزان متیل کاویکول را داشتند. توده های گل خوشه ای، گل دم عقربی و سبز کانادا حاوی لینالول بالا و اسانس توده های سبز یزد، سبز رامهرمز، سبز جهرم و سبز نیشابور حاوی ژرانیول و ژرانیال بیشتری نسبت به سایر توده ها بودند. به طور کلی، نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که توده ها دارای ویژگی های منحصربه فردی هستند که می توان از آنها در جهت تولید دارو، لوازم آرایشی-بهداشتی و استفاده در صنایع غذایی بهره برد.

ریحان (Ocimum basilicum L.), اسانس, لینالول, متیل کاویکول, ژرانیول, ژرانیال