طاهره ایشانی - دانشیار و عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
سیده مریم عاملی رضایی - استادیار پژوهشگاه علوم انسانی
فرشته ذکایی - پژوهشگاه

قائم مقام فراهانی از سیاستمداران بزرگ دوره قاجار بهشمارمیآید و دارای تالیفات متعددی است که مهم ترین آن ها منشآت نام دارد. منشآت، نامههایی است که در دوره دیوانسالاری به سبک ساده و روان نوشته شده و بهعنوان ژانری ادبی این ظرفیت را داراست که بر اساس نظریه کاربردشناسی اصول ادب بررسیشود. از این رو، در این پژوهش، این نظریه در نامههای خانوادگی قائم مقام در منشآت، بررسی و تحلیل میشود تا از این طریق، شخصیت و نحوه ارتباط وی با افراد خانواده ارزیابی شود. درباره اصول ادب نظریات متعددی بیانشده که در این مقاله از نظریه براون و لوینسون بر اساس راهبردهای ادب سلبی و ادب ایجابی، خطاب های مستقیم و غیرمستقیم؛ و از نظریه کالپپر در رابطه با راهبرد نقض ادب ایجابی و نقض ادب سلبی، و نقض مستقیم ادب بهرهگرفته شدهاست. نتایج حاصل از این جستار که به روش توصیفی تحلیلی انجامشده؛ گویای این است که قائممقام فراهانی از ادب ایجابی (۳۹.۷۵%) برای مخاطبان خود بهره فراوانی برده؛ و از ادب سلبی (۲.۷۵%)برای بیان علاقه خود بهرهگرفته و وجهه کمتر کسی را تهدید کردهاست. نقض ادب ایجابی (۷%) براساس عدم همدلی یا برچسبهای نامناسب، درصد کمی را به خود اختصاصداده و نقض ادب سلبی (۳.۷۵%) بیشتر ناشی از فروتنی و نقض مستقیم ادب (۵.۲۵ %) نسبت به دنیا در این نامه ها بسیار کمشمار است. وی همچنین بیان غیرمستقیم (۲۵.۲۵%) را که دلیل بر رفتار مودبانه است؛ بیش از بیان مستقیم (۱۶.۲۵%) به‎کار گرفتهاست.

واژههایکلیدی: قائم مقام فراهانی, منشآت, نامه های خانوادگی, نظریه ادب