سنجش کارایی نسبی برنامه های توسعه در ارتقای توسعه انسانی (با استفاده ازروش فارل) مطالعه موردی: برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پنجساله اول (۱۳۶۸-۱۳۷۲)

یکی از مشکلاتی که همواره با مقوله های ارزشیابی، برنامه ریزی و اجرای طرحها در بخشهای عمومی و غیرانتفاعی (در سطح خرد) و برنامه های توسعه به عنوان مجموعه ای از این گونه طرحها (در سطح کلان) همراه است، پیچیدگی، و در بسیاری موارد، عدم امکان اندازه گیری دقیق نتایج و تغییرات کیفی ناشی از اجرای آنها می باشد. بدین روی، سنجش میزان کارایی و بهره وری عوامل تولید و نقش مدیریت و نظارت درتحقق هدفهای از پیش تعیین شده در این گونه موارد، بسیار دشوار است. هدف اصلی این مقاله، ارائه روشی است که بتواند تا حدودی پاسخگوی این مشکل باشد. از سوی دیگر، به دلیل تفاوتهای آشکار ارزشی در هدفهای نظام جمهوری اسلامی ایران با دیگر نظامهای حکومتی در جهان، روشهای مرسوم سنجش کارایی بخشهای عمومی و غیرانتفاعی نمی تواند پاسخگوی نیازهای داخلی باشد. بدین روی، روش پیشنهادی به گونه ای تدوین گردیده است که در بعد کلان، قابلیت سنجش کارایی دستگاهها و نهادهای موضوع قانون بودجه کشور در تحقق هدفهای مختلف نظام جمهوری اسلامی ایران (شامل هدفهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) را نیز داشته باشد، هر چند که در این پژوهش، از این توانایی "بالقوه" استفاده نشده است. فن مورد استفاده در این مقاله، مبتنی بر روش ابداعی فارل (۱۹۵۷)است که از جمله روشهای ناپارامتریک تخمین تولید مرزی کارآمد، با استفاده از مقادیر مشاهده شده نهاده ها و ستانده ها می باشد. در واقع، این روش، بر تخمین یک سطح محدب از مقادیر مشاهده شده نهاده ها توسط دنباله ای از مدلهای برنامه ریزی خطی استوار است. تاکنون، بیشترین، کاربرد این روش، در بخشهای کشاورزی و صنعت بوده است. این مقاله، نخستین مورد به کارگیری این روش در ارزشیابی و سنجش کارایی برنامه های توسعه می باشد. این کار، با درآمیختن روش فارل با تعریف شاخص توسعه انسانی که توسط برنامه توسعه ملل متحد ارائه گردیده و از جمله شاخصهای تلفیقی است، میسر گردیده است. همچنین به منظور بهتر نمایاندن نحوه کاربرد عملی روش پیشنهادی و طرح یک مطالعه موردی، میزان کارایی فصلهای مختلف برنامه پنجساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ارتقای سطح توسعه انسانی کشور و در قالب "فصول" موضوع آن ارزشیابی گردیده است. نتایج حاصل، حاکی از آن است که فصلهای کشاورزی و منابع طبیعی، بازرگانی، و عمران شهرها، از نظر ارتقای سطح توسعه انسانی کشور، کارآمدترین فصلها بوده و فصل ساختمانها و تاسیسات دولتی ناکارآمدترین فصل در این زمینه بوده است.