محمد حکیم آذر - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد

تشبیه مرکب گونه ای از تشبیه است که در آن دو هیات به یکدیگر مانند می شوند. مشبه به در این تشبیه، بیش از یک جزء و تصویر حاصل از تشبیه، مرکب است. در تشبیه مرکب، عناصر متعددی از مشبه به مورد نظر شاعر هستند که ضمن ترکیب با یکدیگر به صورت یک «کل واحد» به مشبه پیوند می خورند. در خصوص تشبیه مرکب گفته اند: تشبیهی است که می توان تصویر حاصل از آن را به صورت یک تابلو نقاشی درآورد. این تشبیه در روند تطور هنری خود از سبک خراسانی عبور کرده و سرانجام به شکلی بسیار فشرده، در شعر سبک عراقی و هندی جلوه کرده است. فرخی سیستانی و منوچهری دامغانی از شاعران طراز اول سبک خراسانی هستند که در دیوانشان تشبیه و مخصوصا تشبیه مرکب جایگاه خاصی در زمینه تصویرگری و تخییل دارد. در دیوان فرخی سیستانی تشبیه، بیشتر زمینه های اشرافی و سپاهی دارد و نیز متضمن مدح ممدوح و وصف عناصر درباری است؛ اما در شعر منوچهری که شاعری طبیعت گرا و اهل توصیفات پیچیده از طبیعت است، تشبیه مرکب در خدمت توصیف و خلق تصاویر طبیعی قرار گرفته و از این نظر وی هنرمندانه تر با این ابزار صور خیال برخورد کرده است. ساختارهای خاصی از نظر تعدد ابیاتی که در آنها تشبیه مرکب آمده در دیوان هر دو شاعر به چشم می خورد که اولین نمونه های اسلوب معادله و تشبیه تمثیل از آن دست هستند. در این تحقیق به بررسی و تحلیل ساختارهای سه بیتی، دو بیتی و تک بیتی متضمن تشبیه مرکب در دیوان این دو شاعر پرداخته ایم.    

تشبیه مرکب, منوچهری دامغانی, فرخی سیستانی, ساختار, صور خیال, تشبیه