فرزانه حاجی قاسمی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه اصفهان
مهدی عابدی جزینی - استادیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه اصفهان

تصویرسازی مفاهیم ذهنی در قالب پدیده­های عینی، به ویژه تجلی مفهوم «مرگ» به صورت ملموس، در قصاید شاعران دوران جاهلی بسیار به چشم می­آید. از همین رو، پژوهش حاضر، هدف خود را برآن گذاشته است تا با استناد به نظریه «چهار الگوی فضای ذهنی» فوکونیه و ترنر، برای پاسخ­گویی به این پرسش چگونگی تصویرسازی و آفرینش آمیزه­های مفهومی «مرگ» در دوران جاهلی،   به بررسی و تحلیل ابیات مرتبط با این موضوع نزد شعرای این عصر (عنتره بن شداد، زهیر بن ابیسلمی، امیه بن ابی­الصلت و ابو ذویب هذلی) بپردازد و طبق اصول نظریه معناشناسی شناختی مذکور، میزان خیالبرانگیزی آنها را از نظر زبانشناسی، مورد ارزیابی قرار دهد. نتائج به دست آمده بیانگر آن است که برخی مفاهیم آفریدهشده در ابیات، به یک الگوی آمیختگی، محدود نمی­شود؛ بلکه نیازمند الگوهای آمیزشی بیشتری است. این امر به ذهن شاعر بازمیگردد که با انتخاب واژگان و چنینش آن، تصاویر متعددی را از یک ترکیب میآفریند و آمیزه مفهومی نوینی را سبب میشود. شبکه­های معنایی به­دست ­آمده در ابیات منتخب منحصر به شبکه تک­حوزه­ای (استعاره مفهومی) در دو حالت با میزان خلاقیت متوسط و شبکه دوحوزه­ای در چهار حالت، باداشتن بیشترین میزان خیال­پردازی، شد. آمیختگی مفاهیم ذهنی در شبکه­های معناشناختی پیشرفته، گواه از ذهن خلاق شاعر جاهلی دارد که با مددجستن از محیط پیرامون خویش توانسته است فضای پویا و تازه­ای را میان واژگان ایجاد کند. باتوجه­به پایه بررسی­های زبان­شناسی شناختی، چیدمان واژگان و آمیزش آن در تراکیب، توانایی شاعر را به عرصه نمایش میگذارد،و کاربست آمیزه­های مفهومی، این امکان را به خواننده می­دهد تا با نگاهی نو مولفه­های شناختی را در اشعار جاهلی دریابد و به دنبال آن خوانش گسترده­تری از مفاهیم مطرح­شده داشته باشد.

نقد ادبی, زبانشناسی شناختی, فضای ذهنی, فوکونیه, ترنر, تحلیل شعر جاهلی