حوران اکبر زاده - هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی

صدرالمتالهین (برخلاف ابنسینا و سهروردی) در ادراک حسی و خیالی قائل به خلاقیت نفس است، درحالیکه درباره فرآیند ادراک عقلی در آغاز، دارای آرای متفاوت و متعارض است. مهمترین آرای او در این زمینه در قالب سه رویکرد قابل ذکر است: نخست، مشاهده مثل نوریه از دور؛ دوم، افاضه واهبالصور بر سبیل رشح (با قرائت صدرایی) و سوم، اندکاک در ذات الهی بر سبیل فنا. گرچه صدرالمتالهین رویکرد اخیر را نظر نهایی خویش اعلام کرده اما در جمع این سه رویکرد، توجیههای مختلفی از سوی شارحان معاصر حکمت متعالیه ابراز شده است. از نظر نگارنده، جامعترین وسازگارترین این توجیهها بر اساس ساختار فکری ملاصدرا، این است که ملاصدرا (بنا بر اصل تشکیک در وجود) هر یک از موارد فوق را مرتبهای از مراتب ادراک عقلی دانسته و معتقد است که در مراتب اولیه تعقل، نفس بهدلیل ضعف، صور عقلیه را از دور مشاهده میکند. در مرحله بعدی، نفس استکمال یافته و بر اثر اتحاد با صور عقلیه (در سیر صعودیاش) فیضهایی را دریافت می کند. در مرحله آخر، نفس در اوج استکمال و فنای قدسی، خلاق صور عقلیه میگردد. لذا از قرائن کلمات او بر میآید که هرچه نفس ضعیفتر باشد، ادراک عقلانیاش ضعیفتر و محدودتر خواهد بود و بالعکس هرچه شدیدتر و کاملتر باشد، از تعقل عمیقتری برخوردار میشود. بنا بر این تبیین، مرحله اعلای تعقل مختص راسخین در علم و انسانهای کامل میباشد.

تعقل, مشاهده, افاضه, اندکاک, نفس, عوالم سهگانه وجود, مراتب سهگانه ادراک, صدرالمتالهین