احسان یاری - دانشگاه شیراز
مهدی اسفندیاری - دانشگاه شیراز

اصولا مرزهای شرقی ایران گرچه به عنوان نمونهای از نخستین خطوط مرزی نو تعیینشده در جهان میتواند توجه ویژه علاقهمندان به مطالعات جغرافیای سیاسی را جلب کند، اما بهواقع نماینده جلوههای ارضی فشارهای سیاسی و یکروند طولانی از رقابتهای ژئوپلیتیکی و جلو و عقب راندن میدان نفوذ، میان دو امپراتوری امپریالیستی روس و بریتانیا و برخورد دو قدرت منطقهای یعنی ایران و هند بریتانیا در قرن نوزدهم و نخستین سالهای قرن بیستم است که بر روند تدریجی شکلگیری جغرافیای سیاسی فلات ایران اثر گذاشت و منجر به تقسیم سرزمینهای امپراتوری نادری در خراسان بزرگ، سیستان بزرگ و بلوچستان بزرگ و شکلگیری مرزهای کنونی ایران در ضلع خاوری گردید. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع اسنادی و مطالعات کتابخانهای و با اتخاذ رویکردی تاریخی- جغرافیایی- سیاسی در پی پاسخی به این پرسش کلیدی است که کدام عوامل ژئوپلیتیکی درروند شکلگیری و تکوین مرزهای کنونی ایران در ضلع جنوب شرقی نقش موثری داشتهاند. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که عوامل مختلفی ازجمله فشارهای سیاسی تحمیلی درنتیجه بازی بزرگ، مداخلات تاثیرگذار دولت بریتانیا در جریان حکمیتهای مرزی، سستی، ناتوانی و عدم آگاهی حاکمان قاجاری نسبت به اصول حقوقی حاکم بر چگونگی تقسیم سرزمینها و تعیین مرزها -که به هنگام شکلگیری جغرافیای سیاسی مدرن سرزمینهای مرزی ایران، بر این مرز و بوم حکومت میکردهاند- درروند شکلگیری تدریجی مرزهای کنونی ایران در این منطقه، نقش موثری داشتهاند.

مرز, مرزهای تحمیلی, بازی بزرگ, جنوب شرق ایران, ژئوپلیتیک