یک ایهام نادر (ایهام تصحیف) در دیوان حافظ و تلاقی وجوه

حافظ شیرازی یکی از محبوب­ترین شاعران پارسی­زبان است. این محبوبیت در گرو زبدگی اشعار او و به اوج رساندن معنا و صورت در خلق شعر است. وی معانی بلند را از مبانی دینی و عرفانی و مضامین متعالی را از شاعرانی چون سنایی، عطار، مولوی، عراقی، سعدی و دیگر شعرای بزرگ فارسی­زبان گرفته و در صورت­آرایی کسانی چون خاقانی را الگو قرار داده ­است و شعر را به پایگاهی رسانده­ که دستیابی بدان محال شده ­است. یکی از ویژگی­های منحصربه­فرد حافظ توجه ژرف و باریک‌بینانة او به آراستن صورت شعر است. از­این­رو وی از تمام قابلیت­های زبانی به­خصوص قابلیت نوشتاری و خطی بهره جسته ­است تا لایه­های شعر را زیبا و عمیق سازد. ازآنجاکه نگارش متون در قدیم، به شکل ماشینی نبود و در گذاشتن نقطه و سرکش اهمال و امساک صورت می­گرفت، حافظ با بهره­گیری از همین اصل از رسم­الخط قدیم، واژگانی را که با گذاشتن یا نگذاشتن نقطه و سرکش متفاوت قرائت می­شدند، در موضعی قرار می­داد­ که قابلیت خوانش به دو شکل را داشته ­باشند و به این شکل آرایه­ای بسیار نادر با عنوان «ایهام تصحیف» خلق کرده ­است. بررسی نمونه­ هایی از این آرایه گویای نکته­ای نسخه‌شناسی است و آن اینکه برخی از اختلاف ضبط­های بحث­انگیز حاصل همین ابتکار حافظ بوده که از قضا در برخی از نسخ هنوز ردِپای این خلاقیت حافظ باقی مانده ­است. با شناسایی این خلاقیتِ حافظ (به کارگیری ایهام تصحیف) می­توان به نقطة «تلاقی وجوه» یا «آشتی وجوه» در برخی از ضبط­ها در دیوان حافظ دست یافت. این نکته نشان می­دهد رسم­الخط کنونی حداقل در برخی مجال­ها تصحیح دیوان حافظ را غیرممکن می­سازد.  

کلیدواژه ها:

حافظ ، وجوه دوگانه ، ایهام تصحیف ، تلاقی وجوه