عرفان امیری آذر - کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، دانشگاه تهران، تهران، ایران

در دوران پس از اسلام مساجد در ردیف مهمترین گونه‌های ساختمانی ایران قرار گرفتند. این گونه ساختمانی پس از ورود به ایران تحت تاثیر عوامل مختلف در هر پهنه فرهنگی جغرافیایی خصوصیات خاصی به خود گرفت که منجر به تمایز آن از مساجد سایر حوزه ها گردید. یکی از این پهنه های فرهنگی جغرافیایی استان فارس است. عدم استفاده از گنبد و گنبدخانه یکی از ویژگی های معماری مساجد تاریخی این پهنه می باشد. اما در میان مساجد تاریخی فارس استثنایی مشاهده می شود که دارای گنبدخانه است. این مسجد که در شهر جهرم واقع شده در ترکیب با مدرسه خان بصورت دوبنای مجزا تشکیل مسجد و مدرسه خان را داده اند. در این پژوهش ابتدا به معرفی معماری مسجد با استفاده از روش توصیفی پرداخته شده، سپس با استفاده از روش تحقیق استدلال منطقی از طریق مقایسه تطبیقی مساجد و مقابر این منطقه و سایر نقاط استان فارس و ایران و روش تفسیری تاریخی در مواجهه با اسناد مرتبط تاریخی به این پرسش ها که چه زمانی و به چه دلیل این مسجد دارای گنبدخانه شده پاسخ داده شده است. با توجه به شباهت فراوان فرم مسجد با مقابر امام‌زاده‌های جهرم و نواحی مرکزی ایران، این فرضیه که مسجد خان در ابتدا برای مقبره ساخته شده و بعدا با تغییر کاربری به مسجد تبدیل شده است، مطرح می‌شود. نتایج تحقیق حاکی از آن است که بنا احتمالا در چند مرحله ساخته شده است. با توجه به تفاوت سازه ای و فرمی در مرحله اول بصورت چهارطاقی منفرد با کارکرد مقبره یا کارکرد دیگر در دوران پس از اسلام ساخته شده است. در مرحله دوم دالان های پیرامون به چهارطاقی به سبک مقابر نواحی مرکزی ایران در راستای تغییر کاربری چهارطاقی به مقبره و یا توسعه چهارطاقی با حفظ کارکرد مقبره اضافه شده؛ و در مرحله سوم ساخت ایوان روبروی گنبدخانه به عنوان مسجد و دیگر اندامهای مرتبط با آن صورت پذیرفته است.

مسجد خان, مدرسه خان, مقبره, گنبدخانه, جهرم