تأثیر اندیشه‌های شیعی- صوفی بر معماری شهری کاشان (از دوره ایلخانی تا آغاز صفویه)

کاشان از دیرباز به‌عنوان پناهگاه علویان و یکی از اولین شهرهای شیعه‌ نشین ایران مطرح است. این شهر که سابقه تاریخی آن به هفت هزار سال پیش در تپه‌های سیلک می‌ رسد، پس از گشودن دروازه‌های خود به روی سپاه اسلام در سال 24 ه.ق اسلام را پذیرفت و طولی نکشید تا نشانه‌های مذهب تشیع در آن ظاهر شود. در این میان بزرگانی از صوفیه که نقش پررنگی در گسترش تعالیم ابن عربی و سهروردی داشتند، در کاشان ظهور کردند. کاشان توانست به‌خوبی این آزادی مذاهب را در خود جای دهد تا زمینه بروز بزرگان صوفیه و شیعه در کنار هم فراهم شود و پیشرو در رشد اندیشه‌های شیعی- صوفی باشند که حیدر آملی بعدها آن را شرح و گسترش داد. این پژوهش پس از بررسی این اندیشه‌ها در کاشان، تأثیر آن را در حکام محلی و مردم نشان می‌دهد که چگونه ساختار های شهری و معماری خود را بنا بر تعالیم شیعی- صوفی بناکرده‌اند و نشانه‌های خاصی در شهر ایجاد کردند که بعدها در مکتب اصفهان بروز یافته است. این نشانه‌ها همچون قرارگیری مساجد و خانقاه‌ها در کنار هم و ایجاد مجموعه‌ای واحد برای دو مذهب تشیع و تصوف در عین ساختار مجزا، از اصل وحدت وجود ابن عربی سرچشمه می‌ گیرد و بزرگ‌ترین شارح آن عبدالرزاق کاشانی بوده که مریدان زیادی در کاشان داشته است. هرچند خانقاه عبدالرزاق کاشانی و معاصران او در کاشان از بین رفته‌اند، اما قریب به‌اتفاق خانقاه‌ های قرون هفت تا ده کاشان، در کنار مساجد و مدارس بزرگ بناشده‌اند. خانقاه مسجد عمادی در کنار مسجد عمادی یکی از این نمونه‌ها است. به نظر می‌رسد این مجموعه‌سازی یعنی قرارگیری مدرسه، مرکز عبادی شیعه و صوفی و مجموعه‌ های خدماتی و بازار در کنار هم که بعدها توانست در مکتب اصفهان به‌خوبی نمایان شود، از اندیشه‌های شیعی – صوفی عالمانی چون عبدالرزاق کاشانی و از کاشان سرچشمه گرفته باشد.

کلیدواژه ها:

کاشان ، شیعی- صوفی ، معماری شهری ، اندیشه ها ، شهرسازی