تحلیلی بر سکه‌های ناصرالدین‌شاه قاجار ضرب شده در هرات با استفاده از تجزیه عنصری پیکسی

پس از مرگ ناگهانی یارمحمدخان ظهیرالدوله (1258-1267ق.)، به سال 1267ق.، هرج­ و مرج فراوانی در هرات پدید آمد. در دل این آشفتگی­ها، افراد زیادی تحت امر دولت ایران و خارج آن، به قدرت رسیدند و در نهایت دوست­محمدخان بارکزایی (1258-1280ق.) به سال 1279ق.، هرات را برای همیشه از ایران جدا ساخت. درخلال آشفتگی­های هرات (1267-1280ق.)، سکه­هایی نیز به نام ناصرالدین­شاه (1264-1313ق.) در تاریخ­های 1269 و 1273-1279ق. در این شهر به ضرب رسید. توجه بیشتر بدین سکه­ها دو مسأله را به همراه دارد، یکی آن­که نظام پولی عصر ناصری از ساختار خاصی پیروی نمی­کرد و سکه­های هر محل با عیارهای متفاوت به ضرب می­رسید و دیگری آن­که معمولاً در دوران­های پرتنش، قدرت اقتصادی هر شهر تضعیف می­گشت و عیار سکه نیز بدان واسطه بسیار پایین می­آمد. بنابراین تجزیه عنصری سکه­های این دوره با استفاده از شیوه پیکسی به دلیل سرعت، دقت بالا و غیرمخرب بودن آن، می­تواند تحلیل خوبی از این اوضاع ارائه دهد. از این­رو، برای مطالعه در این امر تعداد 21 سکه در نُه تاریخ متفاوت، مورد تجزیه عنصری قرار گرفت. در نتیجه مشخص شد که عیار نقره این سکه­ها بالاتر از 90% بوده که در مقایسه ضرابخانه­های اصلی، یعنی مشهد (84%)، تبریز (82%)، طهران (90%)، اصفهان (84%)، و شیراز (90%)، در جایگاه بالایی قرار می­گرفته و این نشان دهنده تابعیت ضرابخانه هرات از نظام اصلی ضرب سکه، یعنی نظام تهران بوده که حتی در اوج تنش­ها هم، از عیار این سکه­ها کسر نگردیده است. در پایان نیز اطلاعات ارزشمندی از نحوه عیار زدن فلز سکه­ها با فلزات مس و آهن و نوع معادن نقره مورد استفاده، یعنی معادن سروزیت به دست آمد.

کلیدواژه ها:

هرات ، سکه‌شناسی ، ناصرالدین‌شاه قاجار ، آزمایش پیکسی ، باستان‌سنجی