تاملی بر قاعدهی عدالت و انصاف از منظر فقه و حقوق

انصاف با مفاهیم عدالت، استحسان، مصالح مرسله متفاوت است و از مواردی است که وجود آن دارای حسن ذاتی و عدم آن دارای قبح ذاتی است. قاعده ی انصاف را می توان با استناد به آیات، سنت، اعم از روایات و افعال معصومین، و بنا عقلا به اثبات رساند، همچنین موارد متعددی از کاربرد این قاعده درزندگی معصومین و قضاوت های ایشان به چشم می خورد. عدالت از جمله مفاهیمی است که در کنار مفهوم آزادی همواره مساله و دغدغه اندیشمندان سیاسی بوده است و تفاسیر گوناگونی از این مفهوم ارایه گردیده است. در دهه های پایانی قرن بیستم راولز چنان با مفهوم عدالت در آمیخت که توجه همگان رابرانگیخت. عدالت و انصاف هدف احکام و قواعد فقهی و حقوقی است. برخی به دلیل عدم تحقق مطلوب این هدف در فقه و حقوق، آن را به صورت قاعدهای ارایه نموده اند، تا فقها و قضات دادگستری، احکام و قوانین موجود در فقه و حقوق را با آن ارزیابی کنند و هر چه را که عقل آنها مستقل از شرع مخالف با عدالت و انصاف بیابد، کنار نهند و قوانین و احکام را آنگونه که مقتضی عدل و انصاف میدانند، صادر نمایند. اثبات چنین قاعدهای بر این مبنا استوار است که عقل بشری قادر به درک تمام یا اکثر مصادیق عدالت است، در حالی که عقل و فهم بشر به دلیل احاطه نداشتن بر تمام امور و مصالح و مفاسد مربوط به نظام زندگی انسانی، چنین توانی ندارد و فقط میتواند برخی از مصادیق عدالت و انصاف را آشکارا درک نماید. بنابراین هر چه به نظر افراد یک جامعه موافق عدالت و انصاف است، لزوما عدالت و انصاف نیست و نمیتوان آن را حکم خدا دانست؛ چرا که فهم و درک افراد آمیخته با عواطف و احساسات و متاثر ازفرهنگها و آداب و رسوم است که لزوما مبتنی بر رعایت مصالح و مفاسد واقع ی مربوط به سرنوشت آدمی نیستند. از این گذشته، صدور آرای مبتنی بر ذوق و سلیقه ی قاضی بیش از آن که جنبه ی اصلاحی داشته باشد، موجبات ظلم را فراهم می آورد. بنابراین، ارایه ی چنین قاعده ای هم مبنای صحیحی ندارد و هم آثار و لوازم سویی دارد.

کلیدواژه ها:

عدالت ، انصاف ، قاعدهی فقهی ، قاعدهی حقوقی ، اصل انصاف