پگاه آریایی - دانشجوی دکترا/ زبان شناسی همگانی/ دانشگاه تربیت مدرس
عالیه کرد زعفرانلو کامبوزیا - دانشیار زبان شناسی/ گروه زبانشناسی/ دانشکده علوم انسانی/ دانشگاه تربیت مدرس/ تهران/ ایران
ارسلان گلفام - دانشیار گروه زبانشناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
فردوس آقا گل زاده - استاد زبان شناسی/گروه زبانشناسی/ دانشکده علوم انسانی/ دانشگاه تربیت مدرس/ تهران/ ایران

یکی از مسایل مهم در واج‌آرایی واژگان زبان فارسی نحوۀ قرارگیری واحدهای واجی در کنار هم و تولید واژه‌هایی با هجاهای سبک و سنگین است. هدف از این پژوهش مقایسۀ توالی‌های سایشی و انسدادی در مرز ترکیب در واژه‌های مرکب و مشتق- مرکب با خوشۀ آنها در واژگان بسیط است. همخوان‌های سایشی و انسدادی در خوشه و توالی با توجه به محل تولید و اندام‌های تولید فعال چه تفاوتی دارند؟ به منظور پاسخ به این پرسش 15446 واژۀ مرکب و مشتق- مرکب برای بررسی توالی و 14336 واژۀ بسیط برای بررسی خوشه از فرهنگ‌های فارسی جمع‌آوری شده و اطلاعات واج شناختی مربوط به هر واژه استخراج شده است. نتایج بررسی داده‌ها نشان می‌دهد:  الف) در خوشه‌های سایشی ‌و انسدادی‌ در واژه‌های بسیط، بسامدکلی خوشه با دو اندام تولید فعال حدود 25/5 برابر بیشتر از تولید با یک اندام فعال و در مرز ترکیب، بسامد کلی توالی‌های دو اندامی حدود  88/2 برابر بیشتر از تولید با یک اندام فعال است. ب) خوشه‌های دوانسدادی تنها از نوع متباین و توالی‌های دوانسدادی، از دو نوع متباین و هم محل تولید هستند. ج) تنها در خوشه‌های سایشی- انسدادی سه نوع خوشۀ هم‌محل تولید، همجوار و متباین دیده می‌شود، در مقابل در سه گروه از توالی‌ها هر سه نوع توالی متباین، هم‌محل تولید و همجوار دیده می‌شود. د) هر چه تعداد محل‌های تولید دیگر، میان دو عضو خوشۀ متباین افزایش ‌یابد، بسامد تولید کاهش می‌یابد؛ چنین کاهش بسامدی تنها در توالی‌های متباین دو انسدادی و سایشی- انسدادی دیده می‌شود.

واژۀ مرکب, خوشه, توالی هم‌محل تولید, توالی متباین, توالی همجوار