بهرام امانی چاکلی - استادیار گروه الهیات، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
سارا نجفی - کارشناسی ارشد گروه الهیات، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

زبان و به دنبال آن واژگان، ریشه در فرهنگ­ها، سنت­ها و نظام خاص زندگی در هر جامعه­ای دارد و متأثّر از جهان‌بینی دربرگیرندۀ آن است. بسیاری از واژگان قرآنی نیز پس از گذر از جهان­بینی جاهلی و ورود به جهان‌بینی قرآنی، عناصر معناشناختی تازه­ای پیدا کردند و در دورۀ پس از قرآن نیز با عنایت به گذر زمان، دچار تحوّل معنایی متناسب با حاکمیت فکری دورۀ خویش شدند. شناخت روند تحوّلات معنایی آن دسته از واژگان قرآنی که بعد­ها در پیدایش نهضت­ها و جریان­های فکری، فرهنگی و اجتماعی همانند «شعوبیه» استناد شده، بسیار مهم و ضروری است. ازجملة این واژگان، واژة قرآنی «شعوب» است؛ واژه‌ای که نهضت شعوبیه بعد­ها با استناد به آن در سوره حجرات، آیه 13، تأثیر فراوانی بر اوضاع فرهنگی، اجتماعی دوره عباسی و پس از آن به جای گذاشت. پژوهش حاضر با استناد به اشعار جاهلی، قرآن کریم، واژه­نامه­ها، تفاسیر و برخی دیگر از منابع متکلمان به‌منظور آسیب­شناسی جریان «شعوبیه»، واژه «شعوب» را براساس معناشناسی تاریخی و توصیفی، تحلیل و تحول معنایی آن را از دورة جاهلی تا قرن پنجم هجری‌قمری در دورة اسلامی بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که شکل مفرد این واژه، یعنی «شعب» مفاهیم «شکاف، جدایی، پراکندگی ...» و شکل جمع آن «شعوب»، مفاهیم «گروه‌های پراکنده، بسیار دورکننده = مرگ» را در دورة جاهلی و در قرآن کریم نیز مفهوم متضاد «گروه­های پراکنده» را دارد و در قرن­های بعدی نیز با عنایت به جریان‌های سیاسیِ متکی بر نژادپرستی و متأثرشدن از اندیشه­های کلامی در مفهوم ملل غیرعرب به‌ویژه موالی و ایرانیان به‌کار می­رود.

قرآن کریم, معناشناسی قرآن کریم, مفهوم «شعوب», شعوبیّه