ابوالفضل خوش منش - دانشیار رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران، تهران، ایران
فرهاد احمدی آشتیانی - دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران، تهران، ایران
محمدحسن حیدری - دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

در کتاب‌های لغت سه معنای محوری «فروخوردن خشم یا اندوه»، «امساک و جمع‌کردن» و «ضبط و حبس کردن در باطن برای آشکارنشدن» برای مادة «کظم» ارائه شده است؛ به‌صورتی که معانی تمام استعمالات آن در قرآن کریم، احادیث نبوی و اشعار شاعران نزدیک به عصر نزول قرآن به آن معنا پیوند یابد. نوشتار حاضر با بررسی میزان روایی این معانی در کاربردهای قرآنی مادة کظم نشان می‌دهد هر کدام از این معانی برای قرارگرفتن در جایگاه معنای محوری مادة کظم با کاستی‌هایی روبه‌رو هستند. این پژوهش بر پایة وجود ارتباط میان مفاهیم در سیاق آیات قرآن کریم به‌عنوان یک متن منسجم و بدون از پیش مسلم انگاشتن وجود معنای محوری برای مادة کظم، کوشیده است معنای محوری جدیدی برای این ماده پیشنهاد دهد. مفهوم کظم در تمام شش سیاق از آیات قرآن به کار رفته است و بررسی آن روشن می‌کند معنای «اقدام به‌منظور تغییر وضعیتی سخت و نامطلوب و تبدیل آن به وضعیتی مطلوب» معنای محوری مادة کظم تلقی می‌شود. بر اساس این، «کاظم» شخصی است که می‌کوشد شرایط سخت خود را به سمت وضعیتی مطلوب تغییر دهد و «مکظوم» شخصی است که دیگری او را از صحنه‌ای سخت و نامطلوب می‌رهاند. علاوه بر آیات قرآن، این معنای محوری در احادیث نبوی (ص) و اشعار شاعران نزدیک به زمان عصر نزول قرآن، معنایی سازگار و پذیرفتنی به دست می‌دهد.

سیاق آیات قرآن, کظم غیظ, معناشناسی, معنای محوری