مجید رضا کیانی - تحقیقات علوم زراعی و باغی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی
علیرضا کوچکی - دانشگاه فردوسی مشهد
مهدی نصیری محلاتی - دانشگاه فردوسی مشهد
احمد زارع فیض آبادی - سازمان تحقیقات،آموزش و ترویج کشاورزی،تهران

به‌منظور بررسی وضعیت فشرده‌سازی و روند تغییرات آن در کشاورزی ایران 63 متغیر در قالب شش گروه کاربری اراضی، تولید، کارآیی مصرف، ورودی‏ها (نهاده، ماشین‌آلات)، انرژی و جمعیت برای دوره 50 ساله 1341 تا 1390 مورد بررسی قرار گرفت. تغییرات کاربری اراضی، افزایش مصرف نهاده‏ها و افزایش جمعیت به‌عنوان عوامل مؤثر در افزایش فشرده‌سازی تعیین شدند. برای تعیین ثبات سطح زیر کشت، تولید و عملکرد، ضریب تغییرات این متغیر‏ها در پنج دهه برای محصولات مهم زراعی و باغی به‌طور مجزا محاسبه شد و روند تغییرات این ضرایب به‌عنوان شاخصی برای ثبات تعیین شد. برای تعیین میزان حساسیت به تغییرات محیطی نسبت عملکرد هر محصول در هر سال به میانگین عملکرد محصول در بازه‏های 10 ساله به‌طور مجزا برای هر گیاه و برای همه محصولات به‌عنوان ظرفیت عملکرد محاسبه شد، شیب خط رگرسیون بین ظرفیت عملکرد هر محصول با میانگین ظرفیت عملکرد همه محصولات بیانگر میزان حساسیت آن محصول به تغییرات محیطی است. نتایج نشان داد که در طی مدت 50 سال سطح زیر کشت از حدود 6/6 به 3/13 میلیون هکتار و تولید محصولات کشاورزی از 11 به 94 میلیون تن افزایش یافته و در همین حال ضریب تغییرات سطح زیر کشت و تولید کاسته شد همبستگی منفی و معنی‌دار 47/0- و 89/0- به‌ترتیب بین ضرایب تغییرات سطح زیر کشت و تولید در دهه‌های مختلف نشان‌دهنده افزایش ثبات تولید بود. شاخص حساسیت به تغییرات محیطی مربوط به ذرت (Zea mays L.)، گندم (.Triticum aestivum L( و جو (.Hordeum vulgare L (به‌ترتیب برابر با 59/1، 99/0 و 93/0 بود که نشان‌دهنده پایین‌تر بودن ثبات عملکرد در محصولات اصلی است. تجزیه به مؤلفه‏های اصلی 63 متغیر، دو الگوی اصلی در تغییرات گروه‏ها را نشان داد. دسته اول با توصیف 51 درصد نشان‏دهنده افزایش فشرده‏سازی در قالب تغییر کاربری اراضی زراعی، تغییرات تولید و عملکرد و افزایش مصرف نهاده‏ها در طی 50 سال گذشته بود و مؤلفه دوم با توصیف 20 درصد از تغییرات بیانگر تغییرات مهمی در کشاورزی ایران شامل تغییر کارآیی مصرف نهاده و رشد جمعیت بود. در طی 50 سال گذشته شاخص‌های مرتبط با فشرده‌سازی نظیر سطح زیر کشت با دو برابر شدن از 6/6 به 13 میلیون هکتار، مصرف کود‌های شیمیایی با 35 برابر شدن از هفت به 250 کیلوگرم در هکتار، و تعداد تراکتور با 700 برابر شدن از 800 به 565 هزار عدد افزایش یافته است و کارآیی مصرف نهاده‌ها 300 درصد کاهش یافته و در مجموع نشان می‌دهد که کشاورزی ایران در طی دهه‌های گذشته فشرده‌تر شده و در عین حال ثبات عملکرد کاهش یافته است.

فشرده سازی, کشاورزی, ثبات تولید