ارزیابی بلندمدت تغییرات فشرده‌سازی با استفاده از شاخص تراکم زراعی در بوم‌نظام‌های کشاورزی ایران (1341 تا 1390)

فشرده‌سازی به‌عنوان مهم‌ترین عامل در افزایش تولیدات کشاورزی شناخته شده است. یکی از شاخص‌های کاربردی در تعیین میزان فشرده‌سازی استفاده از شاخص تراکم زراعی است. این تحقیق با استفاده از داده‌های سطح زیر کشت و اقلیمی مربوط به دوره 50 ساله 1341تا 1390 به بررسی روند تغییرات فشرده‌سازی در محصولات مهم زراعی (شامل گندم (Triticum aestivum L.)، جو (Hordeum vulgare L.)، برنج (Oryza sativa L)، ذرت (Zea mays L.( سیب‌زمینی (Solanum tuberosum L.(، گوجه‌فرنگی (Lycopersicon esculentum Mill.)، شبدر (Trifolium sp.)، محصولات جالیزی، حبوبات، سبزیجات، چغندر قند (Beta vulgaris L.) و پنبه (Gossypium arboreum L.) با جمع‌آوری داده‌های سطح زیر کشت و تولید و داده بارندگی در همه استان‌های کشور پرداخته است. تجزیه و تحلیل اطلاعات نشان داد که روند تغییرات سطح زیر کشت رو به کاهش بود. بر اساس میانگین میزان تراکم زراعی کل کشور در سال 1350، 1382 و 1390 به‌ترتیب 26/9، 84/8 و 80/8 ماه و میانگین سه سال94/8 ماه بود. کمترین میزان شاخص تراکم زراعی در سال 1350 متعلق به استان‌های ساحلی جنوب (هرمزگان و بوشهر) و مازندران به‌ترتیب با میانگین 98/5 و 33/6 ماه و در سال 1382 به استان‌های گیلان و مازندران به‌ترتیب با مدت پوشش 72/5 و 62/6 ماه بود و در سال 1390 نیز کمترین میزان این شاخص به گیلان و استان‌های ساحلی جنوب به‌ترتیب با مدت پوشش 63/5 و 3/6 ماه تعلق داشت. با توجه به اینکه در اکثر مناطق کشور بیش از نیمی از سطح زیر کشت به گندم اختصاص دارد و از طرفی مدت زمانی که گندم در روی زمین باقی می‌ماند جزء طولانی‌ترین‌ها در بین محصولات زراعی می‌باشد، لذا سطح زیر کشت گندم مهم‌ترین سهم را در تعیین شاخص تراکم زراعی (یا پوشش زراعی) ایفا می‌کند، از طرفی در مناطق شمال غربی به‌دلیل شرایط اقلیمی و سردتر بودن، مدت زمانی که غلات و به‌ویژه گندم در روی زمین قرار دارند نیز بیشتر می‌باشد و دلیل اصلی بالاتر بودن شاخص تراکم زراعی در این مناطق، مدت زمان حضور گندم در سطح زمین می‌باشد و در همه سال‌ها، خراسان جزء مناطقی با بالاترین میزان تراکم زراعی بوده است، به‌طوری‌که در هیچ دوره این مقدار کمتر از 11 نبوده که نشان‌دهنده ثبات در تولید محصولات زراعی در این استان است. بررسی تراکم زراعی در بوم‌زیست‌های زراعی کشور نشان داد که برخلاف انتظار، در مناطق دارای بارندگی بیشتر به‌دلیل کشت محصولاتی مانند برنج، مدت پوشش زمین به‌نسبت کمتر بوده و مدت زمانی طولانی در سال زمین بدون کشت بوده و لذا تغییر الگوی کاشت در این مناطق ضروری می‌باشد و می‌توان با وارد کردن گیاهانی مانند بقولات و یا حبوبات، از شرایط اقلیمی این مناطق برای افزایش تولید و تأمین امنیت غذایی استفاده نمود.

کلیدواژه ها:

فشرده سازی ، کشاورزی ، ایران ، عملکرد