بررسی تطبیقی معماری بازار تاریخی تجریش و مرکز خرید ارگ تهران بر اساس نظریۀ سینومرفی (هم‌ساختی کالبد‌ـ‌رفتار) (علمی پژوهشی)

مطالعات روان‌شناسی اکولوژیک و مفاهیم جامعه‌شناختی خرد در زمینۀ پیوند نظام‌های کالبدی و رفتاری محیط، بنیان مهمی برای ارزشیابی و پیش‌بینی نحوۀ کارکرد محیط فراهم ‌کرده‌ است. در این زمینه، «نظریۀ مقررفتاری» راجر بارکر که در 1968 مطرح ‌شد، به ترکیب پیچیدۀ ساختار‌های کالبدی‌‌رفتاری محیط با ‌عنوان «سینومرفی» و عامل تعیین‌کنندۀ رفتار‌های محیطی افراد اشاره‌ می‌کند و معادل فارسی آن، «هم‌ساختی» پیشنهاد‌ شده ‌است. بنابراین، مقایسۀ هم‌ساختی ساختار‌های کالبدی‌‌رفتاری در مقر‌های رفتاری مختلف به رفع ابهامات دربارۀ نحوۀ تقویت کارآمدی محیط کمک‌ می‌کند. فهم نحوۀ تعامل محیط و رفتار، تبیین قابلیت‌های رفتاری محیط ساخته‌شده و نحوۀ رخداد رفتار‌ها در تناسب با ساختار‌های محیط اکولوژیک، از اهداف پژوهش هستند. بر این اساس، این پژوهش به بررسی تطبیقی بازار تاریخی تجریش و مرکز خرید ارگ تهران می‌پردازد. این پژوهش کاربردی، از نوع توصیفی‌‌‌‌تحلیلی و با رویکردی کیفی‌ـ‌کمی است که با روش بررسی اسنادی، مردم‌نگاری و فنون کار میدانی، به‌ویژه مشاهدۀ غیر‌مداخله‌ای به جمع‌آوری اطلاعات و با روش استدلال و استنتاج منطقی به تحلیل اطلاعات پرداخته ‌است. وجوه افتراق در هفت مورد از هشت الگوی رفتاری بررسی‌شده نشان‌داد که این دو مقر رفتاری از جنبۀ سه عامل «کیفیت حرکت»، «قابلیت پذیرش تنوع رفتاری و تغییر ‌استفاده در زمان» و «کیفیت تعاملات ‌انسانی» در ساختار کالبدی و به‌ویژه، «کیفیت کنترل رفتاری» در ساختار اجتماعی و در نتیجه، ماهیت رفتاری متمایز از یکدیگرند. بررسی تطبیقی 28 پارامتر استخراج‌شده از نظام‌های شش‌گانه ساختار کالبدی و چهار پارامتر ساختار اجتماعی محیط، به تحرک رفتاری، تنوع راهبردهای خلاقانه رفتاری و تعاملات انسانی پرشور و گذارا در بازار تجریش و کاهش تحرک و کاهش تنوع رفتارهای انتخابی و اجتماعی در مرکز خرید ارگ اشاره دارد. این پژوهش نتیجه‌گیری می‌کند که هم‌ساختی قوی و منعطف ساختارهای محیطی بازار با الگوهای رفتاری، به تولید مداوم روابط ابتکاری میان محیط اکولوژیک و افراد و هم‌ساختی ضعیف و غیر‌منعطف در مرکز خرید ارگ به محدود‌سازی تنوع رفتارهای محیطی منجر شده ‌است.

کلیدواژه ها:

ecological psychology ، behavior setting theory ، synomorphy ، bazaar ، commercial center ، روان‌شناسی اکولوژیک ، نظریۀ قرارگاه‌رفتاری ، سینومرفی ، بازار ، مرکز خرید.